پیام ملّت ؛ علی اکبر شیوخی – برگزاری عزاداری سید و سالار شهیدان در شهر زنجان و تجمع بزرگ ارادتمندان به اباعبدالله الحسین (ع) و خاندان پیامبر بزرگ اسلام (ص) و فرزندان علی بن ابیطالب در دو مسجد حسینیه اعظم و زینبیه اعظم این شهر را به بزرگترین محل تجمع شیعیان جهان تبدیل کرده است .

مردم زنجان به رسم دیرینه در بزرگداشت شهادت سالار و سرور شهیدان حضرت امام حسین (ع) و یاران وفادارش در صحرای کربلا بزرگترین تجمع تاسوعایی و عاشورایی را برگزار می کنند و بسیاری از دلباختگان حسین بن علی (ع) و ابوالفضل العباس (ع) و زینب کبری (س) و شهدای مظلوم کربلا از اقصی نقاط کشور خود را به شهر شور و شعور حسینی (زنجان) می رسانند تا در عزای حسینی حضور داشته باشند .

عزاداری‌‌های باشکوهی در شهر زنجان صورت می‌گیرد که مهمترین و با شکوه‌ترین آنها مراسم‌های عزاداری هشتم محرم(حسینیه اعظم)، یازدهم محرم(زینبیه اعظم) و احمدیه زنجان است.

هشتم ماه محرم در زنجان به «یوم الابالفضل (علیه السلام)» و یازدهم محرم در پاسداست شهدای کربلا و زنده نگه داشتن رشادت های بانوی بزرگ کربلا به « یوم الزینب (س) » مشهور است

عصر روز هشتم و یازدهم محرم زنجانی ها از کوچک و بزرگ در گردا گرد دو مسجد بزرگ این شهر(حسینیه اعظم و زینبیه اعظم )جمع و به سوی زیارتگاه امامزاده حضرت سید ابراهیم (ع) حرکت می کنند تا در بزرگترین تجمع شیعیان جهان حضور داشته باشند و عظمت و بزرگی این تجمع اعتقادی در باور کسانی که شناخت کافی از آن نداشته باشند سخت می گنجد اما کسانی که حسین بن علی (ع) و عاشورا و تاسوعا و مظلومیت اهل بیت پیامبر (ص) را می دانند باورشان استوار است .

سه ویژگی مهم در عزاداری های مردم زنجان عیان است از یک سو ، تعداد ذبح قربانی حسینیه اعظم و زینبیه اعظم ، زنجان را به عنوان دومین قربانگاه جهان اسلام بعد از منی در مکه (در حج ابراهیمی) و نخستین قربانگاه در جهان تشیع مبدل ساخته است .

از سوی دیگر ، سادگی و بی پیرایگی این مراسم باعث شده که رونق رو به تزاید مراسم هر سال نسبت به سال قبل بیشتر شود.

ویژگی سوم ، این اجتماعات بزرگ بدون هرگونه فراخوان و دعوت از سوی افراد و اشخاص و گروهها صورت گرفته و تنها رمز این تجمع عشق و ارادت مردم به سید و سالار شهیدان کربلا و یاران وفادار ایشان در کربلا می باشد .

مراسم عزاداری حسینیه اعظم زنجان با پیگیری‌های مستمر اداره کل میراث فرهنگی استان در۱۵ دی ماه ۱۳۷۸ به شماره ۱۰ در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است تا به میراث معنوی مردم زنجان تبدیل شود.

این دو هیئت بزرگ عزاداری که به نام بزرگ مرد کربلا امام حسین(ع) و شیر زن کربلاحضرت زینب(س) مزین شده اند، هویتی فراملی یافته، هویتی که برآمده از مردم و برای آنان است، هویتی که در انحصار شخص و یا گروهی نیست بلکه متعلق به اعتقادات مردمان این سرزمین می باشد.

برگزاری این سه مراسم با شکوه( حسینیه ، زینبیه و احمدیه ) ، شهر زنجان را به پایتخت «شور و شعور حسینی» تبدیل کرده و شهرت خاصی در این زمینه یافته است که همه ساله این سه مراسم و به ویژه مراسم عزاداری هشتم و یازدهم محرم شهر زنجان توسط چندین شبکه تلویزیونی داخلی و خارجی پوشش داده می‌شود.

عزاداری مردم زنجان که متشکل از مردم این شهر است هیات‌امنای دو مسجد بزرگ زنجان- حسینیه و زینبیه – را بیش از پیش به تلاش و تکاپو می اندازد تا دست در دست هم این دو مراسم عظیم را هر چه بهتر و پرشکوه‌تر برپا کنند .

حسینیه اعظم زنجان

مسجد حسینیه اعظم زنجان به عنوان دومین قربانگاه جهان اسلام بعد از منا و مرکز پایتخت شور و شعور حسینی در ایران شناخته شده است. ثبت دسته عزاداری هشتم محرم برابر با شب تاسوعای حسینی به عنوان دهمین میراث معنوی ایران، دلیل منحصر به فرد بودن این برنامه و آستان مقدس و صد البته توجهات خاصه حضرت سید الشهداء (ع) به این مکان مذهبی است که شهرت و آوازه آن را به برکت معنویت خاص این مسجد و اعتقاد قلبی ارادتمندان حضرت امام حسین (ع) جهانی کرده است.

این دسته عظیم عزاداری که از آن به عنوان بزرگترین تجمع عزاداران حضرت سید الشهداء (ع) در ایران نام برده می شود، به نام و یاد برادر بزرگوار و علمدار آن حضرت یعنی حضرت ابوالفضل العباس (ع) در روزی که در تقویم سوگواری محرم زنجان به «یوم الابوالفضل و یوم العباس» معروف است، به حرکت در می آید و هزاران قربانی به یاد دستان بریده آن بزرگوار در مسیر دسته حسینیه ذبح یا به مسجد اهداء می شود.

مسجد حسینیه اعظم از نظر جغرافیایی در جنوبی ترین منطقه شهر زنجان، ما بین مدارهای ۳۶ و ۳۷ درجه شمالی و نصف النهارهای ۴۸ و ۵/۴۹ درجه شرقی واقع شده است.

برای بیان تاریخچه این مکان متبرک و معنوی از پنج سند مکتوب و نقل و قول معمرین و ریش سفیدان بهره می بریم؛ البته قبل از پرداختن به جزئیات تاریخچه این مسجد اشاره ای موجز در بیان لفظ «حسینیه» در منابع بدست آمده تاکنون می اندازیم.

با ظهور سلسله صفویه در سال ۹۰۷ هجری قمری به قیادت شاه اسماعیل صفوی، مذهب رسمی ایران«تشیع اثنی عشری» اعلام شد. یکی از دستاوردهای مهم ظهور این سلسله در ایران، تداوم و گسترش عزاداری و تعزیه خوانی بود. همچنین به دلیل اینکه زیارت عتبات عالیات بخصوص کربلا مورد توجه شیعیان جهان اسلام بود،در مسیر راههای مختلف شهری و روستایی قلعه هایی برای عزاداری زوار کربلا احداث کردند که «حسینیه» نامیده شد. تاکنون اولین نمونه های لفظ و واژه «حسینیه» در متون تاریخی دوره شاه عباس صفوی از جمله «عالم آرای عباسی» ثبت شده است. یکی از شهرهای مورد توجه در این دوره «زنجان» بود که علی رغم ویرانی ناشی از دوره تیموریان و ادامه این روند، رشد و بالندگی دوباره خود را از دوره صفویه آغاز کرد. در همین زمان بود که حسینیه ای نیز در این شهر احداث شد. در متون تاریخی و جغرافیایی موجود فعلاً بجز یک منبع، هیچ منبع دیگری ذکری از «حسینیه زنجان» نیاورده است و امید است در آینده منابع دیگری در این زمینه پیدا شود.

این منبع موجود کتابی است به نام «تاریخ دارالعرفان خمسه» تألیف «رستم الحکما» که با مقدمه و تصحیح آقای حسن حسینعلی در سال ۱۳۸۷ شمسی توسط انتشارات پینار زنجان به چاپ رسیده است. این کتاب در دوره فتحعلی شاه قاجار و به فرمان فرزندش عبدالله میرزا که در آن دوران حاکم زنجان بود و با روایت دو نفر به نامهای «میر اشرف بیگ زنجانی» و «میرافضل بیگ زنجانی» گویا در سال ۱۲۴۸ هجری قمری تألیف شده است. موضوع کتاب، شرح حال حاکمان زنجان از زمان مرگ نادر شاه افشار تا روی کارآمدن فتحعلی شاه قاجار است. با مطالعه این کتاب مشخص می شود که حسینیه اعظم زنجان در دوره نادرشاه افشار و شاید هم سالهای قبل وجود داشته است.

بار اول در صفحه ۳۷ این کتاب به نام «حسینیه» اشاره رفته است. وقتی که عده ای از اهالی زنجان به سرکردگی «علی بیگ عسگرلو» و «جلال محمد» درصدد قیام عیارانه بودند… «ظهر تابستان و گرمای عجیب حکمروا بود که از جوانب محله ای که اهالی شهر «حسینیه» می گویند و همچنین از جوانب باغات جنوب بلده، مشرف بر «زنجانرود» که صدای سم اسبان که بر رویشان فارسان (سوارکاران) مضمار دلاوری و جنگ و نبرد بودند بر «آشاقه محله» هجوم عام آورده …» بعد از آن مؤلف به جنگ این گروه با افراد باج گیر و زورگو می پردازد. مسأله این است که «حسینیه» مذکور در آن زمان هم نام محله و هم نام تکیه بوده و از نظر جغرافیایی نیز با حسینیه امروزی منطبق است.

بار دوم وقتی است که «ذوالفقار خان افشار» حاکم زنجان به اسارت سپاهیان کریم خان زند در آمد . در آن زمان نیز گروهی از بازمانده افراد فوق الذکر یکی از نوادگان نادر شاه به نام «سندباد میرزا» را که گویا نوجوانی بود به حکومت زنجان برداشتند و … ((از جانب محله ای که «حسینیه» باشد با سپاهی نه چندان مهیا از جانب محله مذکور و باغات جنوب مزبور حمله کرده و آن مخاذیل را بعد از چندی جنگ و نبرد و زور و بازو عقب راندند و کلاً شهر زنجان در کف دو طائفه «حقیون» و «ناحقیون» قرار یافت ….)) (صفحه ۴۱ کتاب)

مدتی نگذشت که «ذوالفقارخان » مورد بخشش «کریم خان زند» قرار گرفت و آزاد شد. ذوالفقار خان وارد زنجان شد و در «حسینیه» ساکن شد. ((عالیجاه پیغمبر پگاه «ذوالفقارخان» جلالت نشان افشار رسیده و سپاه ظفر همراه مذکور، از دروازه شرق وارد بلده شده و در «حسینیه» اقامت فرمودند … )) (صفحه ۴۴ کتاب) . گویا حسینیه در دوره زندیه مشرف به یک دروازه شرقی بود.

بار دیگر وقتی است که نام سه محله معروف زنجان در اوایل دوره قاجاریه ذکر می شود که به همت ((عبدالله خان اوصالی)) تعمیر و بازسازی می شوند: ((بدین سان جهت اهالی ((محله پائین)) و ((دیوانگان)) و ((حسینیه)) جوی هایی باریک از آب رودخانه (یعنی زنجان چای) کشاندند و در خانه های خویش چاههایی حفر کردند…))(صفحه ۷۸ کتاب) .

با این اوصافی که از کتاب «تاریخ دارالعرفان خمسه» در خصوص «حسینیه» آورده شد، ثابت می شود که این محله و مسجد قبل از دوره زندیان وجود داشته و در دوره زندیان و اوایل قاجاریه یک محله تاریخ ساز محسوب می شد.

دومین سند مربوط به تاریخچه حسینیه اعظم علمی است که در حسینیه موجود است و به نام «علم اصلی» معروف و اندازه آن از سایر علم ها کوچکتر بوده و تاریخ ۱۲۲۱ بر روی آن حک شده است.

سومین سند مکتوب، سنگ نوشته ای است که در حال حاضر در راهرو مسجد به دیوار نصب شده و تاریخ ۱۲۶۱ هجری قمری در ذیل اشعار آن مکتوب گردیده است.

 بعد حمـد خــدای عزوجـل                                               که کریم اسـت و قادر و منـّان

 جمعی از مؤمنیـن اهل محل                                          هـمه در زهـد بوذر و سلمـان

 سّید و میرشان محـمد عـلی                                         صاحب جاه و فّر و عّزت و شان

 دّر دریــای پــــاک پیـغمــبـر                                              پور هم اسـم موسـی عمـران

 مسجدی خواستند بی ماننـد                                         طرح از لطف حضـرت یـزدان

  چون به پایان رسید این مسجد                                     هاتفـی سفت این در غلطـان

 حَــبَذّا مســجدی که در منظــــر                                         آمـده رشـک روضـه رضـوان

 ـسـال تاریــخ او طلــب کـــردم                                         روزی از صوفی خجسته بیـان

 کلک بگرفت و ریخت از کلکش                                          بـر ورق ایـن جـواهــر الــوان

 بـوَد از وَجــه پـــاک این مَعــبـَد                                           طلعت مسجـد الحـرام عیـان

همانطور که تاریخ سنگ نوشته نشان می‌دهد اهالی محل، این مسجد را در سال ۱۲۶۱ هجری قمری به پایان رسانده‌اند. البته به گفته معمرین و اهالی محل این تاریخ مربوط به زمان تعمیر و بازسازی مسجد است.
چهارمین سند مکتوب که با مهر «حاج میرزا لطف الله شیخ الاسلام» و «آخوند ملاکاظم» ممهور شده، صفرالمظفر ۱۲۹۵ هجری قمری را نشان می دهد که در زیر وقف نامه دو فرد خّیر و نیکوکار به نامهای «حاج میرزا محمد تقی» و «حاج میرزا بابایی» تاجر که دو باب دکان را وقف صحیح شرعی نموده اند، آمده است.

در این وقف نامه قید شده با اطلاع عالیجناب «آخوند ملاعلی اصغر روضه خوان» در راه جناب ابی عبدالله الحسین (ع) در تکیه حسینیه خرج و احسان نمایند. از اول ماه محرم تا دوازدهم محرم، هر قسم مصلحت بداند صاحب اختیار است.

پنجمین سند مکتوب که با مهر« آقا سید عبدالرحیم مجتهد» و «آقا سید علی» و «آقا شیخ ابراهیم» ممهور شده مربوط به شخصی به نام «حاج محمد هاشم شریف العلماء» به تاریخ شوال ۱۳۲۲ هجری قمری است.

این سند وقف ششدانگ یک شعیر و دو ثلث شعیر قریه دهجلال از قراء سجاسرود به مساجد و مدارس خمسه زنجان در سال ۱۳۲۲ هجری قمری است که نام مسجد و مدرسه حسینیه نیز در بین آنها مشاهده می شود.

نکته قابل توجه در این وقف نامه این است که حسینیه در این سال، هم مدرسه بوده و هم مسجد زیرا واقف در توضیحاتی که در وقف نامه داده آورده است که متولی، منافع قریه مذکور را در وهله اول به تعمیرات مدارس و مساجد خمسه زنجان و تأمین آب آنها به مصرف برساند و نه عشر دیگر را به حضرات طلاب محصلین ساکن در حجرات هر مدرسه بپردازد، آن هم از قرار هر حجره ۳ نفر طلبه.

علاوه بر اسناد و مدارک مکتوب فوق الذکر، گفته های شفاهی معمرین، ریش سفیدان و هیئت امنای مسجد حسینیه اعظم براساس دیده ها و شنیده های خود از اجداد و نیاکانشان حکایت از تاریخی دور برای این مسجد دارد.

براساس دیده ها و شنیده های خود از اجداد و نیاکانشان حکایت از تاریخی دور برای این مسجد دارد.

این گفته ها حاکی از آن است که در دوره پهلوی اول با هجوم و تهدید سردمداران رژیم پهلوی، حسینیه و برنامه های آن مدتی تعطیل و برخی از اشیاء و آثاری که قدمت تاریخی داشته اند از مسجد ناپدید می شود. بعد از تبعید رضاخان فعالیت های حسینیه دوباره به حالت عادی برمی گردد و بدنبال تعمیر و نگهداری آن توسط اهالی محل و پیشکسوتان، حسینیه با عنوان «مسجد حسینیه شهرستان زنجان» مجدداً شروع به فعالیت می کند و بتدریج گسترش می یابد.

در سال ۱۳۲۸ هجری شمسی برای اولین بار چهار رأس گوسفند در مسیر دسته حسینیه ذبح می شود. این تعداد در سال ۱۳۴۱ به هفت رأس می رسد. از همان سال تعداد قربانی های مسیر دسته حسینیه افزایش می یابد بطوریکه در سال ۱۳۵۲ به ۳۵۰ رأس، ۱۳۵۳ به ۶۵۰ رأس، ۱۳۸۳ به ۶۴۰۰ رأس و در نهایت در سال ۱۳۸۹ به بیش از ۱۲۰۰۰ رأس رسیده است که بعد از قربانگاه منا در مکه معظمه، اولین رتبه را در زیادت قربانی در جهان اسلام دارد.

مراسم دسته عزاداری شب تاسوعای حسینی که همه ساله با حضور صدها هزار نفری عزاداران حسینی برگزار می شود ، در ۱۵ دی ماه ۱۳۸۷ به عنوان دهمین میراث معنوی کشور در فهرست میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به ثبت رسید. مجموعه این مسجد امروز در ظل توجهات خاصه حضرت امام حسین (ع) با بیش از دوازده هزار متر مربع مساحت دارای امکانات و فضاهای متعدد فرهنگی، مذهبی، درمانی و خدماتی از جمله کتابخانه، شبستانهای مختلف، دارالشفاء ، صندوق قرض الحسنه و … است و از مهمترین مراکز تأثیرگذار فرهنگی و مذهبی شهر زنجان است.

مسجد زینبیه اعظم زنجان

مسجد زینبیه اعظم زنجان محل تجمع عاشقان خاندان عصمت و طهارت و مشتاقان حقیقت است آنانی که همه ساله روز یازدهم محرم در قالب دسته عزاداری زینبیه اعظم زنجان، زیر بیرق های رنگی این مسجد گردهم می آیند تا بر مصیبت زینب کبری؛ دخت علی مرتضی بگریند و پیام قیام کربلا را که نسل به نسل، سینه به سینه نقل شده را بر خیابانهای این شهر فریاد کنند.

در روزگار گذشته باغچه ای درون کهن دژ زنجان قرار داشت، صاحب باغچه هر روز از گوشه ای از باغچه که در آن گلهای محمدی روئیده بود صدای ناله و “یا زینب” می شنود، گاهی گویی چراغی زیر گلها روشن می شود بدین ترتیب صاحب باغچه تصمیم می گیرد آن قسمت را به تکیه ای تبدیل کرده و نام آن را زینبیه می نهد و از این رو محلی که باغچه در آن قرار داشت از آن زمان تا کنون به محله زینبیه معروف می شود.

به گفته سجاد احمدپور، رئیس هیات امنای مسجد زینبیه، این اتفاق بین سالهای ۱۰۲۰ تا۱۰۲۲ هجری قمری رخ داده وی عنوان می کند : تا زمانیکه صاحب باغ زنده بود هر ساله در ایام محرم و صفر به مدت دو ماه محل مذکور را سیاه پوش می کرده و مراسم عزاداری و سوگوارداری سالار شهیدان و سرور آزادگان جهان در آن محل برگزار می گردیده است.وی در زمان حیات خود وصیّت می کند پس از وفاتش، مراسم عزاداری را همه ساله برگزار و هزینه آن را از عایدی باغچه تامین نمایند .

به گفته حاج سجاد احمدپور این محل سه بار تجدیدی بنا شده است، بار اول به سال ۱۰۹۲ هجری قمری با تیر چوبی احداث می شود، بار دوم بانویی به نام زینب خانم هزینه تبدیل آن را به مسجد متقبل می شود که به سال ۱۲۹۲ صورت می گیرد وبار سوم در سال ۱۳۹۵ هجری قمری مطابق با سال ۱۳۵۴ شمسی به همت مردم زنجان و عاشقان اهل بیت این مسجد تجدید بنا شده است. در چند سال اخیر نیز برای رفع کمبود فضا چهار باب از ساختمان های همجوار مسجد خریداری شده و در توسعه مسجد زینبیه اعظم زنجان از ان استفاده شده است.

منابع : سایت زینبیه و حسینیه زنجان