پیام ملّت؛ اسدالله قربان زاده- «پیرمرد راه شهر را در پیش گرفته است. رهسپار دیاری است که این تحفه پر رمز و راز را برای هنردوستانش بفروشد. اهل خانه آخرین دار قالی را تمام کرده اند.

طرح قالی نقش و نگار نهفته ای در دل دارد؛ حکایت روح هنرمندانه مادر و فرزندان این خانه در تار و پود آن به تصویر کشیده شده است. پدر راه شهر در پیش دارد؛ توشه راه او هنردست اهل خانه است.

فرش را در بازار زنجان پهن کرده است؛ خریداران مات و مبهوت نقش و رنگ این اثر هنری اند. مرد خانه قیمت می دهد. بعد از خوش و بش توافق روی قیمت معقولانه می شود. آن مرد خوشحال در بازار قدم می زند،خرید و سوغات شهری را می کند و راه ولایت را در پیش می گیرد…».  

نقش و نگار فرش زنجان قدمتی به پهنای تاریخ دارد. در سال‌های اخیر سهم صادرات فرش دستباف کشور از بازار جهانی با ظهور رقبای جدید روند نزولی داشته است. اگر به ‌روزرسانی تولیدات فرش، ارزیابی سلیقه مشتری و عرضه محصول با توجه به شرایط روز بازار بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد، این کالا می‌تواند سهم قابل توجهی را در صادرات غیرنفتی داشته باشد.

در این بین فرش زنجان به لحاظ کیفیت و نقش و نگار خاص در خارج از کشور مشتریان خاصی داشت؛ اما در سال های نه چندان دور عرضه فرش این دیار به نام سایر استان‌ها و نبود متولی خاص چالش‌های بزرگ در گمنام ماندن این کالای فرهنگی-هنری داشته است.

یکی از فعالان فرش دست بافت زنجان نبود برنامه صادراتی را یکی از موانع سد راه توسعه بازار فرش زنجان بیان می کند و می گوید: از ابتدای سال نیز با تغییر و تحولات ارزی موجب شده تا قیمت فرش برای بافنده و فروشنده توجیه اقتصادی نداشته باشد.

پیمان بهرامی با ذکر این مثال که قیمت یک فرش ۶ متری۵ میلیون تومان است که با احتساب۳ نیروی کار در مدت ۹ ماه توجیه اقتصادی ندارد، می افزاید: با این شرایط تعداد بافنده نیز کاهش پیدا کرده و نیروی کاری این عرصه ترجیح می دهد، در حرفه دیگری مشغول به کار شود.

وی با تاکید بر ظرفیت سازی بازار صادرات این کالای مهم ایرانی در خارج از مرزها بیان می کند: در صورت ارتقاء بازار صادراتی شاهد افزایش قیمت فرش ایرانی خواهیم بود.

بهرامی تحریم گریبان گیر کشور در سال های متمادی را یکی از چالش های مهم در توسعه بازارهای هدف فرش زنجان اعلام می کند و ادامه می دهد: همین امر موجب شده تا در مقوله بازاریابی و فروش فرش ایرانی با مشکل مواجه شویم. به هر حال تحریم ها در این صنعت نیز اثرگذاشته است و باید برای برون رفت از این شرایط دنبال راهکاری باشیم.

این فعال صنعت فرش زنجان با تاکید بر اینکه زنجان تاجر فرش ندارد، ادامه داد: در مجموع حلقه های صادراتی فرش این دیار از بنکدار تا واسطه و فروشنده تکمیل نیست و همین امر موجب شده تا زنجیره اشتغال بهم بخورد.

بهرامی فرش زنجان را دارای بهترین نوع بافت در دنیا اعلام می کند و می گوید: فرش زنجان در چند دهه گذشته جایگاه خود را از دست داده و برای به دست آوردن بازار نیازمند تبلیغ و معرفی بیشتر در کشورهای هدف جدید است.

به گفته وی، باید بازارهای هدف متناسب با ذائقه مشتریان فرش با تحقیقات بازار شناسایی شود و اگر نگاه سنتی با طرح و نقش های قدیمی مدنظر قرار دهیم، نمی توانیم موفق باشیم.

بهرامی با اشاره به آموزش بافندگان فرش برای ورود به ترجبه های نو در بافت یادآور می شود: فرش زنجان زیرمجموعه بافت بیجار با طرح های ماهی، شکارگاه، شاه عباسی،افشان و لچک ترنج شناخته شده و در گذشته مشتریان خاصی از نقاط جهان داشت.

این فعال عرصه صنعت فرش دست بافت زنجان صادرات فرش زنجان از گمرک تهران را یکی دیگر از چالش های سد راه برای معرفی فرش زنجان اعلام می کند و می گوید: هر چند فرش زنجان در شهرهای مختلف همچون میانه، رشت، تهران، تبریز و سایر نقاط مشتریان خاصی دارد؛ اما برای شناسایی بازارهای هدف باید همکاری همگانی انجام پذیرد. اعتقاد دارم نگاه جزیره ای به مقوله صادرات فرش زنجان در شرایطی که تاجر ندارد، راه به جایی نخواهد برد.

بهرامی اقبال عمومی برای خرید فرش دست بافت قدیمی را به دلیل پایین بودن قیمت آن یادآور می شود و می افزاید: این قبیل فرش ها در مقایسه با فرش دست بافت نو به مراتب قیمت پایین تری دارد و در مقابله از پشم مرغوب برای بافت آن استفاده شده است.

وی در لابلای صحبت هایش به صرفه نبودن سرمایه گذاری در صنعت فرش زنجان را مطرح می کند و ادامه می دهد: این روزها سبد خرید عموم مردم کوچک شده است و برای  چرخه تولید فرش اعم از تولید کننده مواد اولیه، رنگرز، بافنده ، فروشنده، بنکدار و تاجر به دلیل نبود ثبات اقتصادی توجه پذیر نیست.

این فعال صنعت فروش دست بافت زنجان با یادی از روزهایی که به فرش دست بافت به دید یک سرمایه نگاه می شد، اظهار می کند: هر چند امروزه ورود به بازارهای ارز، سکه، طلا و حتی بورس مطرح است، اما در چند دهه گذشته برخی سرمایه گذاران و حتی خانوارها به فرش به عنوان کالای سودآور نگاه می کردند.

وی از روزهایی یاد می کند که بازار فروش فرش گرم بود:« مغازه از ساعت ۸ صبح تا ۱۱ شب باز بود و مملو از فرش ها در ابعاد مختلف بود. مشتریان دائم در رفت و آمد بودند و خلاصه روزگاری بود».

بهرامی نابسامانی های فرهنگی و اقتصادی در شرایط کنونی را در افت جایگاه فرش این دیار متذکر می شود و می گوید: فرش زنجان آیینه تمام نمای فرهنگ این شهر قدیمی است که در دل خود طرح و نقش و نگارهای گوناگون را به تصویر کشیده است. باور دارم، این کالای فرهنگی و صنعتی این توان را دارد که در معرفی شهر زنجان به کل جهان اثرگذار باشد. این کالای فرهنگی می تواند، باب محبت و دوستی را بین ملل برقرار کند و حکایت از پیشینه تاریخی و فرهنگی یک منطقه را در دل خود پنهان کرده است.

تهدید در کمین

پیشکسوت بازار فرش دست بافت زنجان نیز در صحبت هایش احیاء فرش زنجان را کاری سخت می داند و می گوید: در گذر زمان فرصت ها برای رقابت در بازارهای مختلف دشوار است و نباید بگذاریم،تهدیدها همچنان در کمین این هنر اصیل زنجانی باشد.

نادر سیل آتانی کاهش سبد خرید مردم را در کاهش مشتریان اثرگذار می داند و می افزاید: مردم توان خرید فرش دستبافت ندارند و حتی فرش دست بافت هم گران شده است. حقوق کارگر در شرایط کنونی با خطر فقر برابری می کند و خرید فرش جزوء اولویت خانوارها نیست.

این فعال قدیمی صنعت فرش زنجان از اواسط دهه هفتاد به عنوان سال های طلایی فرش زنجان یاد می کند که بازار مملو از خریداران بود:« در آن سال ها کل بازار زنجان دائم پر از رفت و آمد تجار و خریداران بود و به تناسب ذوق و سلیقه آن ها به بافندگان نیز سفارش بافت می دادیم».

سیل آتانی به اینکه هم تاکید می کند که اگر صادرات فرش زنجان رونق بگیرد، فرش در بازار نیست؛ بافنده ها کنار کشیده اند و طرح ها و نقش ها به ورطه فراموشی رفته اند.

وی با اشاره به اینکه خریدار در بازار فرش تنها خانه دارها هستند، ادامه می دهد: در گذشته خریداران به دید یک کالای لوکس برای رسیدن به سود در دراز مدت به آن نگاه می کردند که امروز مردم در سایر بازارها سرمایه گذاری می کنند.

فعال صنعت قدیمی فرش زنجان با تاکید بر اینکه تنها از حاشیه تولید تا عرضه فرش برخی از افراد دنبال رسیدن به منفعت هستند، ادامه داد: برخی با راه اندازی دار قالی تنها به بیمه بافندگان و فرش بافان فکر می کنند و عده ای نیز با راه اندازی کارگاه فرش بافی فقط به اخذ وام چشم دوخته اند.

سیل آتانی حضور در نمایشگاه های بین المللی و محلی را نمایشی بی حاصل برای فرش زنجان می داند و می افزاید: فرش فروشان تمایل چندانی برای حضور و عرضه فرش در این قبیل فضاها ندارند و در بازار کنونی خریدار رمق خرید ندارد.

به گفته وی، در زمانی بازار آمریکا در دست فرش ایران وز نجان بود، اما این روزها هند،پاکستان و افغانستان این بازار را قبضه کرده اند.

فعال صنعت فرش زنجان تصریح می کند: پاکستانی ها و افغان ها آموزش های لازم را از  فرش بافان ایرانی یاد گرفتند و در گذر زمان این هنررا به نام خود کردند.

شاخص‌ترین نماد فرهنگی

فرش دستباف یکی از صنایع مهم در زنجان است و این صنعت یکی از شاخص‌ترین نماد فرهنگی ایرانیان است. رئیس اتاق بازرگانی، صنعت، معدن و کشاورزی استان زنجان با تاکید بر توسعه صنعت فرش استان زنجان می گوید: صنعت فرش زنجان گویای سنت‌ها و توانایی‌های سنتی استان زنجان است.

غلامحسین جمیلی  با اعلام اینکه اتاق بازرگانی توجه ویژه‌ای به صادرات غیرنفتی دارد، با اشاره به اینکه صنعت فرش توانایی‌های سنتی و صنایع دستی استان زنجان را نشان می‌دهد، ابراز می کند: این صنعت در رونق اشتغال استان زنجان تاثیر زیادی دارد.

وی ایجاد اشتغال به ویژه در مناطق روستایی و محرم استان زنجان از صنعت فرش را یادآور می شود و بیان می کند: توجه به صنعت در استان می‌تواند، سبب انتقال فرهنگ فرهنگ و هنر ایرانی‌- اسلامی به سایر کشور‌‌ها شود.

به گفته جمیلی، با این کار از یک سو ما به دنبال حفظ ارزش ها و تاریخ قدیمی خودمان بوده و از سوی دیگر قصد داریم با حمایت از این بخش فرصت های جدیدی برای صنعت فرش استان فراهم کنیم.

وی با تاکید بر اینکه صنعت فرش علاوه بر جنبه هنری، تاریخی و صنعتی می‌تواند با توسعه خود بخش قابل توجهی از این مبحث را به خود اختصاص دهد، درباره اقدامات اتاق بازرگانی استان زنجان برای خروج از رکود عنوان می کند: هر اقدامی که برای خروج فرش از رکود کمک کند، انجام می‌دهیم. صنایع دستی در اتاق بازرگانی استان مورد توجه بوده و اتاق بازرگانی تسهیلات خوبی را به افرادی که علاقه‌مند هستند، در نمایشگاه‌های داخلی و خارجی برای عرضه انجام می‌دهد.

وی روند تغییرات بافت فرش ر سال های متمادی را یادآور می شود و می گوید: مواد اولیه مدل نقشه طرح بافت تغییر کرده است؛ در حالی که در استان زنجان مدل تخته ماهی بافته شده و نقشه‌ها و مدل‌ها بدون تغییرات در استان بافته می‌شود.

رئیس اتاق بازرگانی استان زنجان با ابراز تاسف از اینکه زنجان نتوانسته خود را با سلیقه مشتری تطبیق دهد، ادامه می دهد: بافت فرش در استان در اندازه هایی که در گذشته بافته می‌شد، تغییری نداشته و خرید و فرش در دنیا بر اساس نیاز مصرف کننده است.

وی افزایش قیمت مواد اولیه فرش را یکی از چالش های این صنعت بیان می کند و متذکر می شود: مواد اولیه متناسب با فروش کالا بالا می‌رود و واحدهایی که نیازمند مواد اولیه از خارج هستند، دچار مشکلات و سختی‌هایی خواهند شد.

امید به بهبود

در شرایطی که فرش زنجان روزگار سردی را طی می کند؛ هدف‌گذاری امسال برای صادرات فرش دستباف استان زنجان ۱۲ میلیون دلار است و رئیس اداره فرش سازمان صنعت و معدن و تجارت استان امیدوار است، با بهبود شرایط صادراتی این امر محقق شود.

محسن جعفری  با اعلام اینکه در چهار ماهه سال جاری میزان صادرات فرش دستباف استان سه میلیون و ۷۸۵ هزار دلار بوده است، می گوید: سال گذشته در همین بازه زمانی میزان صادرات فرش استان سه میلیون و ۸۸۰ هزار دلار بوده که در سال جاری ۳ درصد کاهش صادرات فرش دستباف داشته ایم.

وی کشورهای خلیج‌فارس، آلمان، کانادا، روسیه، لبنان ،ایتالیا و برزیل ،فرانسه و انگلیس را بازارهای هدف صادراتی فرش زنجان اعلام می کند و ادامه می دهد: در سال های گذشته فرش استان به کشور آمریکا هم صادر می‌شود که متأسفانه این امر محقق نمی‌شود.

رئیس اداره فرش استان زنجان درباره روی کار آمدن دولت تدبیر و امید و تاثیر آن در کیفیت فرش زنجان بیان می کند: کیفیت فرش دستباف استان زنجان مطلوب شده و به‌تبع صادرات فرش هم افزایش داشته است.

جعفری با تاکید بر اینکه روند صادرات فرش زنجان صعودی است، می افزاید: حمایت  از فرش‌بافان وجود دارد و کیفیت فرش دستباف استان زنجان بسیار ارزشمند است و تنها در این چهار ماهه کمی صادرات فرش دستباف کاهش‌یافته است.

«مرد قصه ما پیر است. اهل خانه حال و روز گذشته را ندارند. آن ولایت از بی آب می نالد. خشکسالی امان آن ها را بریده است. ذوق هنری صیقل شده آن ها باز ایستاده است. صدای دار قالی خاموش است و آن از نقش و نگارها که روزگاری همگان را در شهر مات و مبهوت می کرد؛ خبری نیست؛ اما نفسی می آید!».

عکس ها: اسدالله قربان زاده- عرفان محمدی