پیام ملّت – امروزه مصرف داروهای مورد استفاده در بدنسازی جهت ارتقای عملکرد ورزشی و تغییر ظاهر فیزیکی با هدف عضلانی تر شدن بسیار فراگیر است.

از عمده ترین کلاس های دارویی که بدین منظور استفاده می شوند آندروژن ها و استروئید های آنابولیک می باشند.

این داروها معمولا هورمون های جنسی صناعی نظیر ناندرولون، اکسی متولون و استانوزلون و پیش ساز های آندروژنی (آندروستن دیون و دهیدرواپی آندروسترون)می باشند.

آندروژن عنوان عمومی برای گروه هورمون های استروئیدی مردانه شامل تستوسترون و آندروسترون می باشد که محرک تکوین سلول های جنسی نر و صفات ثانویه جنسی در مردان شامل رویش مو در صورت، زیر بغل، بم شدن صدا و رشد عضلانی است.

منبع اصلی این هورمون ها بیضه ها می باشند، ولی به وسیله غدد فوق کلیوی در زنان و به مقدار کم توسط تخمدان ها تولید و ترشح می شوند. تولید بیش از حد آندروژن در زنان باعث بروز صفات جنس مذکر می شود.

این ترکیبات برای مصارف درمانی همچون بلوغ دیررس، برخی مشکلات هورمونی در آقایان، کاهش توده عضلانی ناشی از برخی بیماری ها و درمان سرطان پستان در زنان (ناندرولون) به کار می روند.

همچنین ورزشکاران از هورمون های آنابولیک استروئیدی برای پرورش عضلات و بهبود کیفیت ورزشی خود استفاده می کنند.

عوارض ناخواسته شامل احتباس آب و نمک و عوارض مردانه یا آندروژنی که شامل پیدایش و افزایش جوش صورت، طاسی، کاهش میل جنسی، کوچک شدن بیضه ها، ایجاد حالت تهاجمی، تحریک پذیری، ژنیکوماستی (بزرگ شدن پستان ها)، ایجاد صفات مردانه در زنان، عقیمی و مشکلات کبدی است.

استروئیدهای آنابولیک مشتقات هورمون مردانه یا تستوسترون می باشند که در مقایسه با خود تستوسترون دارای اثرات آنابولیک بیشتر و اثرات آندروژنیک کمتر هستند. از این داروها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

ناندرولون و استانوزلون

دوزهای مصرفی دارو توسط ورزشکاران برای ایجاد خواص آنابولیک۱۰ تا ۵۰ برابر مقدار مصرف پزشکی آنها است.

این داروها معمولا در دوره های ۶ تا ۱۲ هفتگی استفاده می شوند و استفاده بیش از دوز مجاز آنها در دوره هایی با مدت زمان بیشتر نه تنها بر رشد و خاصیت آنابولیک آنها بی تاثیر است، بلکه باعث کاهش برخی از هورمون های  موثر در رشد بدن (فیدبک منفی) شده و خواص آندروژنیک آنها شبیه ریزش مو و بزرگ شدن سینه در مردان که حاصل تولید بیش از حد پروژسترون(هورمون زنانه) است و نیز آسیب های کبدی می شود و در مراحل بعد به علت کم کار شدن بیضه ها باعث عقیم شدن می گردد.

عوارض جانبی مصرف استروئیدهای آنابولیک:

استفاده نادرست از استروئیدهای آنابولیک با اثرات جانبی متنوعی در ارتباط است. بعضی از این اثرات از نظر ظاهری ناخوشایند هستند، مانند آکنه و رشد پستان ها در مردان.

بعضی زندگی مصرف کننده را به خطر می اندازد مانند مشکلات قلبی و سرطان کبد. بیشتر این اثرات در صورت توقف مصرف دارو برگشت پذیرند اما بعضی از آنها پایدار و دائمی هستند.

توجه به این نکته ضروری است که بعضی از مکمل های غذایی توصیه شده از مراکز بدنسازی شامل آندروژنها می باشد که منجر به مصرف ناخواسته داروهای آندروژنیک می شود.

– اثر بر دستگاه هورمونی

استفاده نادرست از آندروژنها و استروئیدهای آنابولیک در تولید عادی هورمونهای بدن ایجاد اختلال می کند.

تغییرات برگشت پذیر: کاهش تولید اسپرم و تحلیل رفتن بیضه ها که البته دوزهای مصرفی بالا و غیر مجاز و   دوره هایی با مدت زمان طولانی احتمال برگشت ناپذیری را افزایش می دهد.

در میان مردان که استفاده آندروژن را متوقف می کنند، تعداد اسپرم ها معمولا در عرض چهار ماه پس از قطع عادی می شود، اما ممکن است بیش از یک سال طول بکشد.

تغییرات برگشت ناپذیر: ریزش مو و بزرگ شدن پستان ها

در یک مطالعه روی مردان بدن ساز مشخص شد که بیش از نیمی از آنها به تحلیل بیضه ها و بقیه به بزرگ شدن پستان دچار هستند.

استروئیدهای آنابولیک در زنان باعث ایجاد آکنه و چرب شدن پوست، بم شدن صدا (کلفت شدن صدا)، دوره های نامنظم عادت ماهیانه، ریزش موی سر و رشد موهای زائد در بدن می شود.

– اثر بر دستگاه اسکلتی

افزایش مقدار تستوسترون و دیگر هورمون های جنسی در دوران بلوغ باعث جهش عادی در رشد می شود. پس از آن وقتی این هورمونها به مقدار معینی رسیدند، باعث توقف رشد استخوان ها می شوند که پس از آن دیگر رشد طولی وجود نخواهد داشت.

بنابراین از عوارض استفاده نابجای این هورمونها در افراد در سن رشد، کند شدن یا توقف رشد طولی استخوان ها  است و بجز در موارد خاص و با دوزهای مشخصی که توسط پزشکان متخصص برای برخی از بیماران تجویز می شود.

در سایر موارد می تواند باعث کوتاهی قد در نوجوانان گردد که این موضوع به دلیل بسته شدن صفحات رشد در انتهای استخوان ها بوده و غیر قابل برگشت می باشد.

– دستگاه قلبی و عروقی

گزارش های متعددی از موارد مرگ ناگهانی در ورزشکاران جوان که قبلا بیماری قلبی شناخته شده نداشتند، مشاهده شد، در حالیکه با مصرف آندروژن ها، هایپرتروفی قلبی یا میوکاردیت در اتوپسی یافت شد.

– اثر بر روی کبد

مصرف این مکمل ها در دوره های طولانی با دوزهای بالا می تواند ایجاد سرطان کبد کند. یرقان یا زردی اولین نشانه آسیب کبدی است.

– اثر بر روی پوست

آکنه، ایجاد کیست،پوست و موی چرب از عوارض مصرف آندروژن ها و استروئیدهای آنابولیک است.

– تاثیرات سوء استروئیدهای آنابولیک بر رفتار

برخی گزارش کرده اند آندوژن ها و استروئیدهای آنابولیک، به خصوص در مقادیر بالا با رفتارهای پرخطر مانند مصرف سیگار و سوء مصرف الکل و همچنین رفتارهای خشونت آمیز همراه است.

– اعتیاد آور بودن مصرف استروئیدهای آنابولیک

مصرف کنندگان استروئیدهای آنابولیک هنگام ترک این داروها به نوسانات روحی، خستگی، بی قراری، کاهش اشتها، بی خوابی، کاهش اشتیاق جنسی و افزایش میل به استفاده از استروئیدها دچار می شوند.

 *دکتر نیوشا علیمحمدی، کارشناس امور دارویی معاونت غذا و دارو

*دکتر ستوده پیرمحمدی، کارشناس امور دارویی معاونت غذا و دارو