زینب سودی- در نظر جامعه شناسان مصرف کالاهای فرهنگی یکی از گویاترین شاخص های شیوه زندگی در میان گروه های اجتماعی است. مصرف فرهنگی یکی از روش های مهم در هویت یابی و بازنمایی افراد است. افراد در مصرف فرهنگی، انواع کالاها و نمادها را نه به خاطر ارزش های مادی بلکه به دلیل ارزش فرهنگی آنها به منظور ایجاد تصویر مطلوب از خود در ذهن دیگران مصرف می کنند. تا جایی که امروز درکنار طرح موضوع مصرف کالای فرهنگی مسئله مصرف فرهنگیِ کالاها  مطرح می شود، یعنی خرید اتومبیل و لباس و خانه و…. هم معنای فرهنگی دارد چون با هویت افراد و همان موضوع ارائه تصویر مطلوب از خویشتن گره خورده است که البته پرداختن به آن مجال دیگری می طلبد.

گرچه هنوز هم دیدگاه عدم دخالت دولت ها در سیاسنگذاری و برنامه ریزی فرهنگی طرفداران خود را دارد اما وقتی نیازهای تفریحی و فرهنگی برای گذران اوقات به طور گسترده پدیدار می شود دولت ها هم که در ابتدا، مداخله در امور فرهنگی و تفریحی را از وظایف خود نمی دانستند به سیاست گذاری در امور فرهنگی نیز پرداختند. در این باره  فاطمه کرباسی مدیر کل اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی زنجان به خبرنگار عصرملّت گفت:فرهنگ، به معنای باورها و ارزشها، امری اکتسابی است و از جامعه‌ای به جامعه‌ای دیگر فرق می‌کند.دولتی که وظیفه آموزش را به عهده دارد از این رو وظیفه سیاستگذاری در این زمینه را نیز عهده دار است. اجزای فرهنگ با یکدیگر رابطه ارگانیک دارند و هر یک وظیفه ایی برعهده دارند و در این خصوص باز وظیفه سیاستگذاری بر مداخلات فرهنگی را نیز میتوان از وظایف دولت دانست. در وهله نخست قانون گذاران و در ادامه دولتها هستند که بر اساس قوانین به تداوم و پویایی فرهنگ می پردازند. هسته اولیه فرهنگ، نیازهای ابتدایی انسان برای زندگی بود و چه بسا تک تک رفتارهای دولت برای برآورده کردن نیازهای اصلی و ابتدایی جوامع تاثیر مستقیم بر فرهنگ جوامع خواهد داشت.پس میتوان نتیجه گرفت که تک تک رفتارهای دولت که مصرح شده در قوانین می‌باشد جزو سیاست های فرهنگی دولت قلمداد شوند.

درمورد کالاهای فرهنگی ما با دو مقوله مصرف و تقاضای فرهنگی مواجه ایم. در یک تعریف کلی مصرف کالای فرهنگی عبارتست از بهره مندی از رسانه ها و برنامه های صوتی و تصویری و نوشتاری مثل رادیو و تلویزیون و ماهواره و تلفن همراه و مطبوعات و مجلات و فعالیتهای کتابخانه ایی  و ……و تقاضای فرهنگی هم صورت هایی از کالا و فعالیت های فرهنگی است که مردم طالب آنند.

اما موضوع مهم تر عواملی است  که در نوع و میزان مصرف کالاهای فرهنگی تاثیر گذار است. بسیاری به صراحت بر این باورند که حوزه فرهنگی محصول عوامل اقتصادی است.اگرچه برخی کالاهای فرهنگی مثل رادیو و تلویزیون و کتاب و روزنامه هزینه چندانی ندارد اما کالاهای گران قیمت تر مثل تئاتر و سینما منحصر به قشر بالای جامعه است و با بالارفتن سطح رفاه مصرف کالاهای فرهنگی به طور خاص با اشکال گوناگون مواجه می شود.گرچه نمی توان تاثیر سن و جنسیت و جغرافیای زیستی و .. را هم نادیده گرفت.

در هرصورت وقتی پاسخگویی به نیازهای فرهنگی از وظایف دولت شناخته شده است، مهم ترین کار دراین باره انجام پیمایشی تخصصی در شناخت نیازهای فرهنگی ساکنان شهرها و روستاها است. کشور ایران به دلیل گستردگی و پراکندگی فرهنگ های مختلف قطعا محصولات فرهنگی مختلفی را هم می طلبد که بدون پیمایش در چگونگی و چرایی مصرف کالاهای فرهنگی در شهرها از جمله زنجان،  تخصیص منابع و امکانات نتیجه مطلوب را نخواهد داد.

شهر زنجان به دلیل تمایزات فرهنگی خود در پراکندگی فرهنگی کشور، نیاز دارد برای حفظ اصالت فرهنگی و هویت اجتماعی خود برنامه ریزی فرهنگی هم بر آن اساس صورت بگیرد تا از ورود جلوه های آثار فرهنگ های دیگر ممانعت شود. در حالی که بنابرگفته مدیر کل اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی زنجان در خصوص وضعیت تولیدات فرهنگی در زنجان مثل فیلم و کتاب و نشریات، قرار گیری استان زنجان در بین پایتخت و کلانشهر تبریز موجب شده است که تولیدات استان تحت تاثیر این شهرها قرار گیرد و بخش عمده ای از تولیدات استان، با نام زنجان ثبت نشود. برگزاری نمایشگاه‌ها، جشنواره‌ها و کارگاه‌های آموزشی تلاشی است برای ارتقاء کمی و کیفی تولیدات فرهنگی استان زنجان.

  مدیر کل اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی زنجان در خصوص چگونگی مصرف کالاهای فرهنگی در زنجان نیز می گوید: در استان زنجان به عنوان استان عالم پرور و اندیشه ورز که هر خانه یک مرکز فرهنگی می‌باشد و با این پیش فرض که میزان مصرف به میزان درآمد خانوار بستگی دارد، نتایج پژوهشی نشانگر آن بوده است که سهم شاخص کالاهای فرهنگی، آموزشی و تفریحی در سبد کالای مردم استان زنجان در گذشته وضعیت مطلوبی به نسبت مصارف کشور داشته است و با شیوع بیماری کرونا این میزان سهم بیشتری را نیز به خود اختصاص داده است.

به گفته فاطمه کرباسی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به منظور رفع نیازهای پژوهشی، فعالیت خود را بر اساس مجوز وزارت علوم، تحقیقات و فناوری از سال ۱۳۷۸ و با سرلوحه قرار دادن رویکرد «مسأله محوری» پیمایش را آغاز نموده است که  در آن پژوهش که به صورت شهرستان به شهرستان و شهر به شهر انجام پذیرفته است میزان مصرف و نیاز شهرستانها مورد پایش قرار گرفته است که در نوع خود پژوهشی جامع تلقی می‌گردد و پایه سیاستگذاری دولت در استان ها می‌باشد.

آنطور که به نظر می رسد این پیمایش در زنجان با هدف بررسی نیازهای فرهنگی استان به طور جد و با جزئیات انجام نشده است به دلیلی اینکه تاکنون  جزئیاتی از آن منتشر نشده است.

در سال های گذشته مکان های فرهنگی مختلفی در استان هم توسط سازمان فرهنگی شهرداری زنجان و هم اداره کل ارشاد اسلامی زنجان ایجاد شده است که باید دید تا چه اندازه با نیازهای ساکنان تطابق دارد واساسا تا چه اندازه برنامه ریزی های فرهنگی شهرداری ها و سایرین باید با توجه به نیازهای شهر باشد؟

مجید فلسفی نیا سرپرست سازمان فرهنگی اجتماعی و ورزشی شهرداری زنجان در این مورد به پیام ملّت گفت: حتما یکی از مهم ترین مولفه ها در فعالیت فرهنگی شهرداری توجه به نیازهای منطقه های مختلف است. در این باره شهرداری گرچه با محوریت آسیب های اجتماعی فعالیت های خود را سامان داده است اما سعی کرده هم در توزیع امکانات فرهنگی عدالت را مد نظرقرار دهد و هم در اجرای برنامه های فرهنگی در محلات مختلف زنجان با توجه به ویژگی های مختص همان منطقه و محله اقدام کند. 

نظر فاطمه کرباسی هم در  خصوص انطباق مراکز فرهنگی در استان زنجان با نیازهای آن منطقه با تاکید بر حضور بخش خصوصی این است که مراکز فرهنگی باید در مراکز جمعیتی و فضاهای پررفت و آمد شهرها جانمایی شوند و امروزه با توجه به وسعت شهرها و پراکندگی افقی شهرها مخصوصا در شهر زنجان، ضرورت ایجاد فضاها و مراکز فرهنگی در نقاط جدید بیشتر احساس می‌شود. سیاست تشویق بخش خصوصی برای راه‌اندازی سینما، گالری، کتابخانه ، فرهنگسرا و نمایشگاه و… در جای‌جای استان و مناطق ۴گانه شهر زنجان برهمین اساس است.

و اما مقوله دیگر تقاضای محصولات فرهنگی است که اگر قرار بر سیاست گذاری و برنامه ریزی دولت ها باشد باید ارتقاء نیازها و سلیقه فرهنگی مردم از مهم ترین اولویت های آن قرار بگیرد که اقدامات اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی زنجان به گفته مدیر آن مجموعه بر ۳ محور چنین بوده است:

۱.ارایه پروژه‌ها و برنامه‌ها براساس راهبردهای متخذه از نتایج تحلیل روی نقاط ضعف و قوت فرهنگ عمومی استان که در شورای فرهنگ عمومی استان و شهرستانها مصوب می‌شود.

۲.تلاش برای تغییر ذائقه مردم به سمت تولید و مصرف کالاهای فرهنگی با برگزاری جشنواره‌ها، نمایشگاه‌ها،  تبلیغات و با حمایت‌ از تولیدکنندگان این کالاها اهم از نشریات، کتب، فیلم‌هاو…

۳.ایجاد بستر فیزیکی برای تولید و مصرف کالاهای فرهنگی با تشویق بخش خصوصی و حمایت از آنها در جهت احداث سینما، نگارخانه،  کتابخانه، فرهنگسرا و مجتمع‌های فرهنگی و هنری

مصرف فرهنگی و کالاهای فرهنگی فعالیتی اجتماعی و کرداری روزمره است و به واسطه همین کردارها فرهنگ تولید و بارور می شود. دستگاه های گوناگون از وزارت ارشاد، کانون پرورش فکری کودکان و وزارت علوم و آموزش و پرورش و صداو سیما به امر همگانی کردن فرهنگ می پردازند که نیاز دارد نیاز فرهنگی آنان احصاء شود ولی همانطور که گفته شد در زنجان پژوهشی که بتواند با در نظر گرفتن ویزگی مختص زنجان و خصوصیات محلات مختلفآن  این نیاز سنجی را انجام دهد صورت نگرفته است.

چرا که  آن چه توزیع می شود کالاهای کامل و تمام شده ای نیست بلکه منابعی برای زندگی روزمره و مواد خام استکه فرهنگ مردم به وسیله آن به خود شکل می دهد. امروز که  ترجیجات فرهنگی به عنصر مهمی در هویت افراد تبدیل شده است و مصرف فرهنگی سبک خاص زندگی، تمایلات و تخیلات مان را نشان می دهد، توجه به ضریب تحولات مصرف کالاهای فرهنگی و آگاهی از میزان پذیرش و گستردگی ابعاد الگوهای مصرف فرهنگی و پی بردن به چگونگی مصرف آن ها است که باید در رأس امور فرهنگی و جزء اصلی برنامه ریزی فرهنگ مدیران باشد.

منابع : رویا حاجی زاده،ابتسام رضوی دینانی، مصرف کالاهای فرهنگی و عوامل موثر برآن(مطالعه موردی: جوانان ۱۸ الی ۲۹ ساله شهرستان خوی)، مجله علمی پژوهشی مطالعات جامعه شناسی،دوره ۸، شماره ۲۹، زمستان ۱۳۹۴،صفحه۱۱۲-۹۳