ساده‌ترین روش برای تحلیل کاهش نرخ موالید و پیر شدن جمعیت طی دو و سه دهه آینده یافتن مقصر است. فرد، جریان، دولت و نیروی سیاسی و یا مدیران ارشد یک وزارتخانه را می‌توان به بهانه‌های مشخص و نامشخص در این امر دخیل شمارد. چه آنان که شعار «فرزند کمتر، زندگی بهتر» را سرلوحه کار خویش قرار دادند و با ارائه درس «تنظیم خانواده» به عنوان درس اجباری در دانشگاه‌ها زمینه بی‌توجهی و دور شدن از فرزندآوری را در میان نسل جوان تبلیغ کردند و یا کارگردان‌هایی که با آگاهی تمام و حذف فرزند در نهاد خانواده شهروندان را تشویق به زندگی بدون فرزند کردند.

کشف مقصر اصلی را حتی می‌توان به رئیس دولت‌هایی که در حرف چیزی را و در عمل راهی دیگر را طی کردند جستجو کرد. تمام این سخنان به جای پرداختن و بازخوانی واقعیت‌های دنیای امروز تلاش می‌کنند با کشف مقصر و تقصیرکاران پیدا و پنهان کلیت وضعیت حال را به حاشیه رانده و به آسانی پاسخ سوال را بیابند. پاسخی که به جای ارائه راه حل و راهکار، تنها به منکوب کردن دیگران می‌پردازد. نمونه‌های پرشمار چنین روشی را می‌توان در میان صدها گزارش و خبر منتشر شده از سوی رسانه‌های به وضوح نگریست.

اما، جهان امروز، بدون پیش داوری کردن درباره درستی و نادرستی آن، دنیای دوران مدرن است. دنیایی که تجدد و تعقل‌ورزی بن مایه آن به شمار می‌رود. در تعریف «تجدد» (Modernity) می‌توان گفت: تجددگرایی عبارت است از یک جریان و روند فرهنگی در زمینه‌های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، علمی که با محوریت انسان و تکیه بر آزادی همه جانبه او و نیز اعتماد به عقل بشری و اصالت دادن به فرد، درصدد تحلیل همه اشیا اعم از طبیعت، ماورا طبیعت و ارزش‌ها برآمده است و درصدد تغییر و نو کردن دائمی و همه جانبه حیات انسانی است.

بازخوانی این تجدد که به زیست روزمره شهروندان نیز ورود یافته است را می‌توان به ریشه‌های بومی و غیر بومی آن مرتبط دانست، ولی آنچه مهم است نه تنها در دوره تجدد زیست افراد تغییر می‌یابد، بلکه نگاه و نگرش آدمی به امور گذشته و حال به محک سنجش عقل در می‌آمیزد.

در زمانه حال ما با شهروندانی روبرو هستیم که بیش از آنکه گوش به سخن و انتخاب راه‌های گذشته توسط والدین و بزرگان داشته باشند خود تلاش می‌کنند براساس فهم و نگرش جدید مسیری دیگر را برای زیستن انتخاب کنند. بخشی از شکاف بین نسل‌ها و دور شدن از سبک زندگی خانواده گسترده و امروزی را نیز می‌توان براساس گسترده تجدد در فرهنگ امروزی ایرانیان ترسیم کرد.

حیات امروز شهروندان ایرانی را نمی‌توان خارج از تجدد فهم کرد؛ فهمی که جهان امروز را از دریچه‌ای دیگر می‌نگرد و لاجرم به نتیجه و نتایج جدیدی که متفاوت با ارزش‌های سابق است رسیده است. نعمت‌الله فاضلی در کتاب «تجربه تجدد» به این مهم پرداخته و فهم فرهنگی از تغییرات پیوسته سال‌های اخیر در کشور را به خواننده کتاب ارائه می‌کند.

تغییراتی که در برگزاری مراسم‌ها شکل گرفته، تغییر در سبک خانه‌سازی، تغییر در رجوع به مکان‌های مذهبی، تفریح، عید نوروز و چهارشنبه‌سوری، شیوه غذا خوردن، تغییر نهاد خانواده از گسترده به متمرکز و… نویسنده کتاب باور دارد تغییرات صورت گرفته در فرهنگ شهروندان ایرانی نه به فرهنگ دیگر که متعلق به ایرانیان و به صورت یک تجربه از تجدد در حال شکل‌گیری است، هر چند در این تغییر می‌توان به رگه‌های فربه فهم شهروندان ایرانی به زیست روزمره آمیخته با تجدد رسید.

فهمی که فرزندآوری، فرزند کمتر، فرزند بیشتر و حتی تبلیغات انجام شده در فضای شهری را به محک تعقل می‌سپارد و در نهایت امر و با در نظر داشتن وضعیت فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی به این نتیجه می‌رسد که نه تنها فرزند جدید راهی برای آسایش نمی‌گشاید که دقیقاً بخش گسترده‌ای از آزادی‌ها و فردیت وی را می‌ستاند.

مقاله «دلایل تمایل و عدم تمایل به فرزندآوری در میان مردم شهری و روستایی ایران: یک مطالعه ملی» بر اساس اطلاعات منتشر شده از سوی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران و در سال ۹۳ صورت گرفته نشان می‌دهد بیش از ۶۸ درصد از پاسخ دهندگان تمایلی به فرزندآوری ندارند؛ تفاوت مهم و اساسی مقاله پژوهشی در این نکته نهفته است که بر اساس آخرین آمارها در این مورد به نگارش درآمده و نویسندگان تنها به داده‌های تئوری بسنده نکرده‌اند.

با این وجود پژوهش‌گران در بخش نتیجه‌گیری همین مقاله به عنوان نظر نهایی و برون رفت از معضل کاهش فرزندآوری طی سال‌های مورد بحث نوشته‌اند: به نظر می‌رسد مرتفع کردن مشکلات اقتصادی (اشتغال و رکود اقتصادی) به عنوان مهمترین دلیل عدم تمایل به فرزندآوری، حتی بدون تصویب سیاست‌های تشویقی، منجر به ازدیاد فرزندآوری شود.

این پژوهش به ما می‌آموزد که برای افزایش فرزندآوری، ترویج و تبلیغ لذت پدر و مادر شدن می‌تواند مفید واقع شود. نویسندگان تصویب سیاست‌های تشویقی را به حاشیه رانده و برای فرزندآوری انگشت تاکید را روی تبلیغ لذت پدر و مادر گذاشته‌اند، تجربه سال‌های اخیر از نصب بیلبوردهای شهری، تبلیغات رادیو و تلویزیون و همچنین پخش مصاحبه‌های مفصل با کارشناسان صدا و سیما و دعوت از خانواده‌های نسبتاً پرجمعیت در برخی از رسانه‌ها نشان داده اینگونه پیشنهادات نه تنها منجر به فرزندآوری و افزایش موالید نشده است، بلکه با منفی شدن نرخ فرزندآوری روبرو شده‌ایم.

مسئله آنکه؛ تاکید داشتن به بهبود یافتن وضعیت و خروج از رکود اقتصادی بر اساس نگرش پر رنگ شدن نقش تجدد در زیست و زمانه‌ی ایرانیان کمتر جایی خواهد یافت. در واقع انسان امروزی حتی اگر از منظر کسب درآمد و ارتقا شانیت اجتماعی طی سال‌هایی که نهاد خانواده را شکل داده است، ترقی حاصل کند، همچنان دل در گرو حفظ فردیت و پرداختن به خواسته‌هایی دارد به محک سنجش عقل پیوند بخورد.