گزارش ۶ ماهه اول سال ۹۹ تجارت الکترونیک ایران نشان می دهد کرونا منجر به یک صعود خیره‌کننده در این صنعت شده است. در هفته گذشته مرکز تجارت الکترونیکی وزارت صمت در نشستی، گزارشی از اعداد و ارقام تجارت ایرانی‌ها در فضای آنلاین داد که مقایسه این ارقام با سال‌های پیش نشان می‌دهد کرونا سقف کسب ‌‌کارها و تجارت آنلاین را به عرش برده!

ارزش اسمی کل تجارت الکترونیک ایران فقط در ۶ ماه اول سال جاری با یک رشد تقریبا ۲۸۴ درصدی به ۶۳۹ هزار میلیارد تومان رسیده و در این ۱۸۰ روز بیش از ۱.۵ میلیارد تراکنش مالی انجام شده است که مهم‌ترین ویژگی آن‌ها رشد خیره‌کننده متوسط مبلغ هر تراکنش است.

ایرانی‌ها در فضای آنلاین حالا در هر بار خرید و فروش رقمی حدود ۴۱۷ هزار تومان جابه جا می‌کنند. رقمی که در مدت مشابه سال قبل ۱۶۴ هزار تومان بوده و حالا با رشدی ۱۵۳ درصدی که احتمالا بخش زیاد آن ناشی از تورم و بخش دیگر ناشی از متنوع شدن سبدهای خرید اینترنتی به دلیل کرونا باشد متوسط رقم خریدهای الکترونیکی خود را به عدد نیم ملیون تومان نزدیک کرده‌اند.

نسبت سهم تازه‌کارهای خرده‌پا و استارتاپ‌های کلاسیک از تجارت الکترونیک

گزارش ۶ ماهه تجارت الکترونیک کشور نشان از آن دارد که در همین یک سال گذشته کسب‌وکارهایی در فضای آنلاین راه افتاده که حالا یک سوم این بازار را در دست دارند. بازاری که حضور زنان در آن حداقلی است و چیزی حدود ۱۳ درصد.

نکته جالب توجه این است که بازاری به این بزرگی هنوز کسب‌وکارهای قدیمی چندانی ندارد. تنها ۲۲ درصد این بازار دست کسب‌وکارهایی است که بیش از ۴ سال عمر دارند. کسب‌وکارهایی که از یک پیج اینستاگرام تا یک سایت فروشگاهی تا یک ابربرند زنجیره‌ای را شامل می‌شوند و هنوز رقابت برای مسلط شدن در حوزه‌های مختلف آن، برنده نهایی نداشته است.

وقتی صحبت از تاثیرگذاری استارتاپ‌ها در فضای تجارت کشور می‌شود باید قبل از هرچیز یک تفکیک‌بندی اولیه انجام داد. تفکیکی که محور آن تعریف استارتاپ‌هاست. اگر استارتاپ‌ها را کسب‌وکارهای نوپایی در نظر بگیریم که با سرمایه‌گذاری خطرپذیر بنگاه‌های مشخصی به نام وی‌سی‌ها و یا شتابدهنده‌های استارتاپی پا گرفته‌اند آنگاه باید اعتراف کرد این دسته از استارتاپ‌ها سهم زیادی از کل بازار چندصد هزار میلیاردتومانی تجارت آنلاین کشور ندارند. ولی اگر استارتاپ‌ها را تجارت‌های آنلاین تازه‌ای بدانیم که در فضای وب و با سرمایه‌های غیرشرکتی راه افتاده‌اند ماجرا متفاوت می‌شود.

اگر تجارت الکترونیک ایران را برای نمونه با تجارت الکترونیک ترکیه یا آمریکا مقایسه کنید متوجه می‌شوید هنوز ابربرندها نتوانسته‌اند قدرت بلامنازع حوزه‌های خود شوند

با این وجود وقتی پای سرمایه‌گذاری و ادبیات استارتاپی به میان می‌آید سهم آن‌ها از تجارت الکترونیک کشور چنگی به دل نمی‌زند. آمارها می‌گویند هنوز بیش از ۸۶ درصد کسب‌وکارهای آنلاین کشور را سرمایه‌های خرد و شخصی پیش می‌برند و سهم شتابدهنده‌ها و وی‌سی‌ها و شرکت‌های بزرگ سرمایه‌گذاری بخش خصوصی تنها ۸ درصد از این بازار است. یعنی استارتاپ‌ها و کسب‌وکارهای آنلاین دارای سرمایه‌گذار خطرپذیر حدود ۵۱ هزار میلیارد تومان در ۶ ماهه اول سال ۹۹ سهم بازار داشته‌ااند.

دولتی‌ها هم با یک سهم ۵ درصدی از کسب‌وکارهای این فضا چندان وزنه تاثیرگذاری محسوب نمی‌شوند اگرچه که حجم معاملات دولتی در این فضا چیزی حدود یک چهارم کل تجارت الکترونیک کشور است.

هنوز خبری از انحصار خردکننده نیست
این اعداد نشان می‌دهد برخلاف اکوسیستم‌های استارتاپی کشورهایی جون آمریکا، چین و یا هند هنوز استارتاپ‌های کلاسیک ایرانی که با سرمایه و راهبری سرمایه‌گذاران شکل گرفته و یا رشد کرده‌اند نتوانسته‌اند سهم بازار زیادی از تجارت آنلاین کشور بگیرند.

البته می‌توان این آمارها را با شکل و شمایلی خوشبینانه هم تفسیر کرد و گفت اغلب استارتاپ‌ها و وب‌سایت‌های ایرانی که بخش بزرگی از تجارت الکترونیک کشور را تشکیل می‌دهند بنگاه‌های اقتصادی خرد و متوسطی هستند که معیشت یک یا نهایتا چندده خانوار را تامین می‌کنند و این موضوع از منظر توسعه کسب‌وکارها و رشد متوازن جوامع محلی امری میمون و مبارک قلمداد می‌شود!

هنوز بیش از ۸۶ درصد کسب‌وکارهای آنلاین کشور را سرمایه‌های خرد و شخصی پیش می‌برند و سهم شتابدهنده‌ها و وی‌سی‌ها و شرکت‌های بزرگ سرمایه‌گذاری بخش خصوصی تنها ۸ درصد از این بازار است.

حضور ۸۱ درصدی تجارت الکترونیک ایران در شبکه‌های اجتماعی هم به ما بیشتر تاکید می‌کند که سهم کسب‌وکارهای خرد، خانگی، تک‌نفره و برندها و بیزنس‌های کمترشناخته شده در این فضا بسیار بیشتر و قوی‌تر از سهم برندهای بزرگی است که مدت‌هاست تلاش می‌کنند در حوزه خود بازار را به شکل انحصاری به دست بگیرند. یعنی از هر ۱۰۰ کسب‌وکار اینترنتی بیش از ۸۰ کسب‌وکار امکان فروش در شبکه‌های اجتماعی را هم فراهم کرده‌اند. البته اوضاع درخصوص تجارت الکترونیک از طریق اپ‌ها چندان خوب نیست و کمتر از یک سوم این کسب‌وکارها امکان فروش از طریق اپلیکیشن را برای مشتریان خود فراهم آورده‌اند.

اگر تجارت الکترونیک ایران را برای نمونه با تجارت الکترونیک ترکیه یا آمریکا مقایسه کنید متوجه می‌شوید هنوز ابربرندها نتوانسته‌اند قدرت بلامنازع حوزه‌های خود شوند و برای نمونه تسلطی که آمازون در بازار خرده‌فروشی آمریکا دارد و باعث شده تا عملا کسب‌وکارهای خرده‌فروشی کوچک، مجال چندانی برای خودنمایی نداشته باشند در نمونه‌های مشابه داخلی رخ نداده است.

عقب ماندن رگولاتور یا غیررسمی بودن تجارت آنلاین؟
اگرچه تعداد رگولاتورها و متولیان فضای وب و کسب‌وکارهای آنلاین روزبه‌روز در حال بیشتر شدن است و مدعیان زیادی برای مجوزدهی و نظارت این حوزه وجود دارد اما وزارت صمت که متولی اصلی تجارت در کشور است تنها توانسته به ۲۳ درصد از کسب‌وکارهای آنلاین کشور مجوز اینماد بدهد. بیش از ۳۱۰ هزار کسب‌وکار آنلاین در تجارت الکترونیک کشور شناسایی شده‌اند که به نظر می‌رسد اغلب آن‌ها با مجوزهای حوزه‌های تخصصی خود یا بدون مجوز در حال فعالیت هستند.

اینماد، نحوه دریافت آن، تقلب‌ها پیرامون آن و از همه مهم‌تر بروکراسی و هزینه‌های مرتبط با آن یکی از نقدهای جدی کسب‌وکارهای اینترنتی در دو سال گذشته بوده که حالا سازمان توسعه تجارت الکترونیکی وزارت صمت در حاشیه رونمایی از این گزارش به بخشی از آن‌ها پاسخ داده و عنوان کرده رویه‌های مرتبط با این مجوز را تا حدود زیادی آسان کرده است.