پیام ملّت؛سجاد هجری، پژوهشگر-در ایران هم‌چنان از دوگانه‌ «شهر-روستا» سخن می‌رود؛ اما چنان‌که آشکار است، روستاها هر روز جای خود را به شهرها می‌دهند؛ یعنی یا روستاها تبدیل به شهر می‌شوند یا جمعیت آنان به شهرها مهاجرت می‌کنند و متروک می‌شوند! در این میان، برخی این پدیدار را سیری طبیعی-قهری می‌دانند؛ اما برخی دیگر به دنبال حفظ، احیا یا تجدید روستا در کشور هستند!

بی‌گمان، در کشورهای حتی پیشرفته، واحدهایی جز (غیر از) شهر با نام‌های گوناگون هستند که با شهر دوگانه‌ای چونان دوگانه شهر-روستای ما می‌سازند! بررسی این واحدها برای آنان که در آرزوی حفظ، احیا یا تجدید روستا یا به طور کلی، واحدی جز و در برابر شهر در ایران هستند، ضروری است؛ زیرا دست‌کم، می‌تواند «امیدبخش» و «الهام‌بخش» آنان باشد!

پس می‌توان گفت که مسئله اصلی ما چگونگی حفظ، احیا یا تجدید روستا و روستامانندها در برابر شهر در کشور است؛ که برای رسیدن به سیاست و راهبرد برای این مهم جا دارد به عنوان گامی هر چند آغازین، این دست واحدهای جز/دربرابر شهر را در اقصی نقاط جهان کاوید و بررسی کرد.

از این‌رو، پرسش بنیادین آن است که «واحدهای جز/دربرابر شهر در تناظر با دوگانه شهر-روستای ما در سراسر جهان چیست، چندست و چگونه است!؟»

روستا چیست؟

امروزه، چیستی روستا و تمایزهایش با شهر حتی نزد متخصصان، فی‌الجمله، ناروشن است و اگر چه این سو و آن سو، بسیار سخن از توجه به روستا و پرداختن بدان می‌رود و از بحران مهاجرت از روستا و ترک آن بحث می‌شود؛ ولی گویی، کسی تصوری درست از مقومات روستا و آن‌چه روستا را روستا می‌کند و از شهر متمایز می‌کند، ندارد؛ تا آن‌جا که بسیاری، تنها جمعیت را ملاک نهاده‌اند!

آن‌هنگام که سخن از شهر شدن روستا به عنوان یک معضل می‌شود، نخست باید دید که روستا چیست که شهر می‌شود و آن‌گاه که از حفظ یا احیای روستاها و جلوگیری از مهاجرت از روستا بحث است، باید بررسی کرد که مقومات روستا چیست!

از دیگر سو، بی‌گمان، روستا نیز مانند شهر، باید دارای تحولات باشد و با نیازها، چالش‌ها و کنش‌های روز، در تغییر مناسب و تجدید! بدین‌سان، باید بررسی کرد که در این تغییرات، چه چیزهایی از ثوابت روستاست که اگر آن‌ها نباشند، دیگر نمی‌توان بدان‌چه هست، روستا گفت!

برای این مهم، باید تاریخ را کاوید و این ثوابت و مقومات را از دل گذشته، با نگاه به اکنون و آینده، درآورد؛ ولی افسوس که در این‌باره، کاری درخور نشده و ما نمی‌دانیم اصالت روستایمان در تاریخ، به چه چیزهایی بوده و روستاها در تاریخ چه تحولاتی داشتند! بر اهل فن پوشیده نیست که هر گونه سخن درباره روستا و سیاست‌پژوهی و برنامه‌ریزی برای آن، بی‌گمان، مبتنی بر داشتن و دانستن چیستی روستاست!

آن‌هنگام که از آبادانی و سازندگی روستا سخن می‌رود، باید پرسید: روستا چیست که قرار است آباد و ساخته شود! اگر قرار است از روستا محافظت شود، باید دید چه چیز روستا را روستا می‌کند تا از آن صیانت شود! اگر به دنبال روستای مطلوب هستیم، باید ببینیم که روستا چیست که بدو قسم مطلوب و نامطلوب بخش می‌شود!

باید بررسی کرد که نسبتی میان روستاهای امروز و آن‌چه بدان در تاریخ روستا می‌گفتند، هست یا نه و روستا مشترک لفظی میان امروز و گذشته است! حتی در میان روستاهای امروز، باید دید که ما به الاشتراکی یافت می‌شود که به واسطه آن، همه را روستا بنامیم یا روستا به نحو اشتراک لفظی بدان‌ها گفته می‌شود!

روستایی کیست؟

از سوی دیگر، روستایی چیست!؟ هویت روستا و هویت روستایی چیست؟ امروزه، اذهان بدین هم‌گرایند که هویت روستا و روستایی دچار چالش شده و آن در حال نابودی و زوال است! برخی از شکاف طولی و نسلی و عرضی در روستا از وجوه هویتی سخن می‌رانند! شاکله و طرح‌واره‌های یک روستایی چیست!؟ چه چیزهایی یک روستایی را روستایی می‌کند!؟

اگر به دنبال حفظ، احیا یا تجدید روستا هستیم، باید به پرسش «هویت روستا و روستایی چیست؟» پاسخ دهیم! باید بررسی کنیم که ویژگی‌های مشترک روستا و ویژگی‌های مختص آن چیست! باید بررسی کنیم که آیا روستای ما دچار شکاف طولی/زمانی/تاریخی و شکاف نسلی شده یا نه و برای این مهم، باید وجوه مختص روستا را بپژوهیم! باید پژوهشی با نگاه تاریخی، ویژگی‌های مختص روستا و روستایی را در بوم ایران بررسی کند! به تعبیری، آن‌چه را که روستا را روستا و روستایی را روستایی می‌کند، دریابد؛ زیرا شناخت چیستی روستا و روستایی، نخستین نیاز و حتی گام هر سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی برای روستاست! به دست دادن الگوی فی‌الجمله تاریخی روستا و روستایی با استخراج ویژگی‌های بنیادین روستا برای تبیین وضع و آینده مطلوب روستا ضروری است! همچنین باید بررسی کرد که کدام ویژگی‌های پایای روستا در گذشته، مناسب اقتضائات امروزین روستا نیست.