زهرا بیات – ایران از جمله کشورهایی است که استعداد وقوع زلزله در آن بالا است و همواره موجب ایجاد خسارات جانی و مالی و اتلاف سرمایه‌های ملی می‌شود. استفاده از مصالح خشتی در اجرای ساختمان‌ها از قرن‌های گذشته در ایران رواج داشته که همین امر موجب شده تا استان زنجان نیز در بسیاری از شهرستان‌ها و روستاها از بناهای خشتی در ساخت منازل مسکونی استفاده کند که در صورت وقوع زلزله‌های با قدرت بالا خسارات جبران ناپذیری برای استان تحمیل خواهد شد.

تجربیات گذشته نیز نشان داده است در صورتی که توجهی به سیستم‌های ساختمانی و مقاوم سازی در برابر زلزله نشود خسارات ایجاد شده جبران ناپذیر می‌شود و بهبود شرایط نیز نیازمند زمان و هزینه بالایی خواهد بود در این صورت امکانات لازم جهت اسکان موقت، اسکان دائم، ساختمان ‌های مقاوم‌سازی شده در برابر زلزله باید جز ضروریاتی باشد که توسط صنعت ساختمان مورد توجه قرار گیرد. با این وجود کمتر ایرانی را می‌شناسیم که با یک زلزله بزرگ هم‌دوره نباشد، زلزله ۷.۲ ریشتری بوئین زهرا در سال ۴۱، زلزله ۸.۷ ریشتری طبس در شهریورماه ۵۷، زلزله ۷.۴ ریشتری رودبار در خردادماه ۶۹، زلزله ۷.۳ ریشتری قائنات در اردیبهشت ماه ۷۶، زلزله ۶.۶ ریشتری بم در دی ماه ۸۲ و در نهایت زلزله ۷.۳ ریشتری کرمانشاه در آذرماه ۹۶ گواه این نکته است که در هر دهه شاهد این حادثه بوده‌ایم.

 شاید بارها و بارها شنیده باشیم که پیش‌بینی زلزله با علم و تکنولوژی کنونی ممکن نیست، اما انجام اقداماتی به منظور کاهش تلفات ناشی از زلزله با استفاده از عملیات بهسازی، نوسازی و مقاوم‌سازی واحدهای مسکونی آسیب‌پذیر قابل انجام است. در حقیقت عمده دلیل خسارات جانی وقوع زلزله ناشی از واحدهای مسکونی واقع در بافت فرسوده به ویژه در مناطق روستایی است و مقاوم‌سازی‌ واحدهای مسکونی می‌تواند در کاهش خسارات زلزله نقش مهمی را ایفا نماید.

در واقع مسکن به عنوان یک پدیده اثرگذار بر روی بافت کالبدی روستاها و شهرهای کشور عامل مهمی در ایجاد احساس امنیت و ماندگاری در روستاهاست از آن جا که مسکن روستایی در هر منطقه تحت تاثیر جنبه‌های مختلف محیط طبیعی، فرهنگی، اقتصادی و معیشتی خاصی قرار می‌گیرند به همین دلیل نوسازی آنها نیازمند پیش‌نیازهایی از جمله شناسایی الگوهای بومی و ویژگی‌های کالبدی آن است تا ارتقاء کیفی ابنیه در روستاها انجام شود و امنیت در مناطق روستایی برقرار گردد. در این راستا طرح ویژه بهسازی و مقاوم‌سازی مسکن روستایی از سال ۱۳۸۴ توسط بنیاد مسکن انقلاب اسلامی با هدف بهبود کیفیت مسکن و بافت روستایی و ارتقای سطح ایمنی بهداشتی رفاه و آسایش مسکن آغاز شده است و در استان زنجان نیز با وجود قرار گیری ۱۵۳ روستا با ۱۸ هزار و ۷۳۴ واحد مسکونی بر روی گسل، از این تعداد ۸ هزار واحد مقاوم‌سازی شده است.

رضا خواجه‌ای، مدیر‌کل بنیاد مسکن انقلاب اسلامی استان زنجان در این باره به عصرملّت گفت: استفاده از مصالح نوین در ساخت‌وسازها سبب تسریع در اجرای پروژه و افزایش کیفیت آنها می‌شود و روند مقاوم‌سازی واحد‌های مسکونی روستایی را سرعت می‌بخشد.

وی با اشاره به اینکه از سال ۸۴ تاکنون از ۹۲ هزار و ۶۰۰ واحد مسکن روستایی این استان حدود ۵۱ هزار واحد باز‌سازی و مقاوم‌سازی شده، گفت: که این میزان حدود ۵۴ درصد از واحدهای مسکن روستایی را شامل می‌شود. مدیر کل بنیاد مسکن انقلاب اسلامی استان زنجان با بیان اینکه امسال ۵ هزار واحد مسکن روستایی این استان با استفاده از تسهیلات این بنیاد بازسازی و مقاوم سازی می‌شود، تصریح کرد: با ادامه این روند و مقاوم‌سازی ۵ هزار واحد مسکونی به طور میانگین در سال، مقاوم‌سازی واحدهای مسکن روستایی این استان به حدود ۸ سال زمان نیاز دارد.در این استان بیش از ۱۸ هزار واحد مسکونی بر روی گسل زلزله ساخته شده و از این تعداد حدود ۸ هزار واحد مقاوم‌سازی شده است.

صفی‌الله کرامتی مدیر کل مدیریت بحران استان زنجان با بیان این‌که این استان علاوه بر تهدید توسط سه گسل بزرگ توسط گسل‌های دیگر نیز در خطر قرار دارد گفت: ۴۰ گسل دیگر از سمت‌های مختلف از جمله گسل تبریز، آوج، شاهین دژ، رودبار استان را تحت تأثیر قرار می‌دهند که حرکت هر یک از آن‌ها بی‌تاثیر بر زنجان هم نخواهد بود.

 وی با تاکید بر این که مقاوم سازی منازل مسکونی روستایی در سطح استان به شکل ضعیف بوده است گفت: با وجود قرار گیری ۱۵۳ روستا بر روی گسل با دارا بودن بیش از ۱۸ هزار واحد مسکونی روستایی هنوز مقاوم‌سازی به طور مطلوب پیش نرفته است. مدیرکل مدیریت بحران استان زنجان با بیان این‌که زلزله روبار در سال ۱۳۶۹ غم‌بار‌ترین حادثه را در زنجان نیز رقم زده است عنوان کرد: حتی این استان تحت تأثیر زلزله بویین زهرا در سال ۱۳۴۲ نیز قرار گرفته و عده‌ای از هم استانی‌ها به دلیل شرایط فرسوده منازل خود به کام مرگ فرو رفته‌اند.

 این مسئول تصریح کرد: بعد از زلزله رودبار بنا به تصویب دولت “نظام مهندسی ساختمان” تشکیل شده تا بر اساس ضوابط موجود در آن ساخت منازل مسکونی انجام گیرد اما با این وجود گاها مردم برای کاهش هزینه احداث منازل، سعی بر دور زدن قانون دارند.

 به گفته مدیر کل مدیریت بحران استان زنجان ساختمان‌های احداث شده در سال ۱۳۷۰ تا ۱۳۸۰ در صورت رخداد زلزله در استان می‌توانند مانع از کشته شدن ساکنان شوند اما منازل احداث شده در طول دهه ۹۰ یقینا در مقابل تخریب مقاومت بیش‌تری خواهند داشت.

عبدالرضا قدس، رئیس دانشکده علوم زمین دانشگاه علوم پایه زنجان نیز  معتقد است: نوع رانش در کشور ایران با سایر کشور‌های دیگر دارای تفاوت‌هایی است، چراکه در کشوری همچون ژاپن زمین‌لرزه در اعماق ۳۰۰ کیلومتری عمق دریا رخ می‌دهد، در این راستا دستگاه‌های هشدار زلزله نیز در مکان‌هایی به فاصله کوتاه از دریا نصب می‌شوند، همین عامل سبب می‌شود تا اگر زمین لرزه بیش‌از ۷/۱ ریشتر باشد به دلیل فاصله چند صد کیلومتری با سطح زمین هشدار زلزله و خرابی‌های آن یک تا دو دقیقه قبل از وقوع توسط دستگاه‌ها اعلام شود.

 این در حالی است که در کشور ایران زمین لرزه در همان ۱۰ تا ۱۵ ثانیه نخست به سطح زمین رسیده و عملا این دستگاه‌ها نمی‌توانند کارایی چندانی در هشدار وقوع زلزله در کشور داشته باشند.

قدس با بیان این‌که اصولا علم زمین‌شناسی نمی‌تواند زمان دقیق وقوع یک زلزله بزرگ را پیش‌‌بینی نماید افزود: بزرگی و محل وقوع زلزله‌های بزرگ به کمک علم زلزله شناسی و زمین‌شناسی کاملا قابل پیش‌بینی است و اگر همکاری‌های لازم توسط مهندسان سازه و عمران انجام گیرد و از قوانین کد‌های ساختمان پیروی شود می‌توان خطرات زلزله را تا حدودی کاهش داد.

 رئیس دانشکده علوم زمین دانشگاه علوم پایه زنجان با تأکید بر این که در حال حاضر گسل شمال غرب زنجان به عنوان بزرگ‌ترین تهدید برای این استان است گفت: این گسل از ابتدای بزرگ‌راه به سمت تبریز آغاز شده و تا ارمغانخانه ادامه دارد. با این وجود مطالعات نشان می‌دهد اگر کل توده انرژی گسل به یک‌باره تخلیه گردد در بدترین سناریو زلزله‌ای به بزرگی هفت ریشتر ایجاد می‌کند.

از سویی دیگر گسل سلطانیه که در جنوب شهر قرار دارد نیز به عنوان تهدید دیگری برای شهر زنجان محسوب می‌شود اما به دلیل این‌که شیب آن به سمت جنوب شهر است جمعیت کم‌تری را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

 قدس با بیان این‌که اگر گسل‌ها آرام باشند اما لغزشی نداشته باشند این نشان از تجمع انرژی برای آزاد سازی و وقوع حوادثی مهیب‌تر را دارد خاطر نشان کرد: آنچیز که ما نمیدانیم این است که آیا گسل می‌لغزد یا خیر! برای دستیابی به این سوال، دانشکده علوم زمین دانشگاه علوم پایه زنجان شبکه‌ای در اطراف گسلی که چشمه آبگرم وننق قرار دارد کار گذاشته است اما مدت اندازه‌گیری ۱۰ سال است که به دلیل سپری نشدن این زمان، اطلاعات کافی در دست نیست چراکه میزان این لغزش به شدت آرام و یک میلیمتر در سال است و تا رسیدن به اطلاعات و نتایج کافی فعلا زمان نیاز است.

قدس  تصریح کرد: با این وجود باید ذکر کرد در طول تاریخ این گسل فعالیتی نداشته است، اما سابقه زمین‌شناسی نشان از این دارد که گسل شمال زنجان بدون شک دارای فعالیت و لغزش بوده که این امر گواه این است که احتمال لغزش در آینده نیز دور از انتظار نخواهد بود.

رئیس دانشکده علوم زمین دانشگاه علوم پایه زنجان با بیان این‌که گسل‌های متعددی استان زنجان را تهدید می‌کنند گفت: گسل غرب زنجان، گسل سلطانیه و گسل ایجاد کننده زلزله رودبار و طارم از جمله مهم‌ترین تهدیدات برای استان محسوب می‌شوند، بنابراین احتمال وقوع زلزله شدید در زنجان وجود دارد و بهترین راهکار احداث ساختمان‌های مقاوم با مصالح استاندارد است زیرا ساختمان‌های مقاوم با زلزله‌های که بزرگی آن کم‌تر از هفت است، دچار تخریب و مرگ افراد نخواهند شد.

وی  بیان کرد: قسمت‌های غربی شهر زنجان مانند علی‌آباد، شهرک ثمین دقیقا نزدیک گسل شمال زنجان احداث شده‌اند، از سویی دیگر در برخی از قسمت‌‌های شهر ساختمان‌ها در خاک‌های نرم احداث شده‌اند به خصوص از خیابان سعدی به پایین و شهرک‌هایی که اطراف رودخانه زنجانرود ساخته شده‌اند نیز در معرض آسیب قرار دارند چراکه در این مکان‌ها کیفیت ساخت منازل بسیار پایین است.

 با تمام این‌ها نتیجه مطالعات در قالب نقشه به استانداری و بنیاد مسکن ارائه شده و خطر آن گسل به این سازمان‌ها اطلاع‌رسانی شده است. عدم استحکام بسیاری از منازل مسکونی در مناطق روستایی یکی از دلایل اصلی بالا بودن خسارات در این مناطق هنگام بروز حوادث طبیعی است و همین امر سبب شده افزایش استاندارد منازل روستایی از اهمیت بالایی برای روستاییان برخوردار باشد، ازاین‌رو ضروری است نهادهای مربوط با پرداخت کمک‌های بلاعوض و همچنین تسهیلات گام مهمی در جهت مقاوم‌سازی منازل روستایی بردارند تا در صورت بروز حوادث طبیعی شاهد وارد آمدن خسارات فراوان به روستاییان نباشیم.