پریسا یوسفی- بچه که بودیم فرش و قالی منبع خیالبافی‌هایمان بود. به وقت تنهایی ما و بی‌حوصلگی بزرگتر‌ها دنیای مخفی نقوش فرش جلوه‌گری می‌کرد. حالا هم اگر به این نقوش دقت کنید، ماهی و لاکپشت را در نقشه افشار، شکار و شکارچی را در شکارگاه، درخت زندگی را در نقوش ترکمن، بز باران‌خواه را در فرش‌های عشایری، استحکام آهنی را در بیدگینه و …. به رنگ‌های قرمز، لاکی، سرمه‌ای، آبی سیر و …. ببینید.

کودک درونتان که فعال باشد، هنوز هم موقع راه رفتن بر روی حاشیه فرش، سعی می‌کنید که پایتان از حاشیه به زنجیره نلغزد اما قالی‌باف ایرانی هنرمندانه زنجیره را بر تن حاشیه گره زده و برای اینکار باید سربه زیرتر باشید و بیشتر با طرح و نقشه‌ها انس بگیرید.

فرش، سند است و گواه این گفته، روزگار نه چندان دوری است که در آن آدم‌ها فرش زیر پایشان را بر پایه خاطرات و طبیعت اطرافشان می‌بافتند تا این میراث را برای فرزندانشان به یادگار بگذارند. فرش سند هویت است و گواه اینکه توانسته‌ایم در سال‌هایی که حتی بسیاری از تمدن‌ها وجود نداشت، هنر را به صنعت گره بزنیم.

آنچه که فرش را ماندگار کرده، اصالت است و این اصالت از طرح، نقشه، رنگ و هنر دست قالب‌باف سرچشمه می‌گیرد. اگر هرکدام از این عناصر در فرش کمرنگ شود، رقبای خارجی عرصه را بر فرش ایرانی تنگ می‌کند و این در حالی است که دست تحریم‌ها بر روی گلوی صادرات فرش است به طوری که فرش ایرانی پیش از نفت تحریم شد.

طی سال‌های گذشته عدم حمایت‌ از فرش دستباف باعث شده تا کاهش تولید و بی میلی بافندگان برای ماندن در این هنر صنعت را شاهد باشیم، از سوی دیگر افزایش قیمت مواد اولیه، نوسان نرخ ارز، تورم و مصوبه تعهد ارزی بانک مرکزی موجب کاهش صادرات شده است.

اما این سکه روی دیگری نیز دارد و آن خارج شدن استادکاران بخش‌های مختلف هنرصنعت فرش از کشور و مهاجرت به کشورهای همسایه و رقیب است. اگر رقبا زمانی تنها از طرح‌های ما استفاده می‌کردند اکنون صاحبان فن و طرح را در اختیار دارند و با رفتن استادکاران، فرهنگ و هنر چندین هزارساله ایرانی به رقیبان هدیه می‌شود و جایگزینی برای آنها وجود نخواهد داشت.

یک فعال حوزه فرش در استان زنجان، می‌گوید: کار در حوزه فرش به لحاظ تامین مصالح و مواد اولیه با توجه به نوسانات قیمت ارز سخت است و این نوسان سبب می‌شود که قیمت مواد اولیه مدام تغییر کرده و برنامه‌ریزی‌های سرمایه‌گذار متغییر شده و با بالا رفتن دستمزدها، قیمت نهایی افزایش می‌باید که رقابت بازارهای جهانی را برای تولیدکننده سخت می‌کند.

وحید خسروی با بیان اینکه دیگر سختی تولید فرش، نوع بافنده‌ها و بالا بودن دقت آنان در فرآیند بافت است، ادامه می‌دهد: متاسفانه مرجعی برای پیگیری مشکلات برای تولید فرش وجود ندارد و همین امر سبب ضربه‌هایی به تولید و تجارت فرش می‌شود.وی نیروی انسانی را یکی از ارکان اصلی تولید فرش دانسته و ادامه می‌دهد: چند سالی است که دستمزدها تغییری نکرده و بافنده ماهر، دیگر علاقه‌ای به فعالیت ندارد و نیروی جوان نیز به بازار وارد نمی‌شود و بالا رفتن سن بافنده‌های قدیمی نیز، دیگر مشکل موجود در بازار تولید فرش است.

خسروی، رکود ۱۰ ساله بازار و کرونا را دلیلی بر کاهش تولید عنوان و خاطرنشان می‌کند: مواد اولیه تولید نخ ابریشم از درخت توت است که در شهرستان طارم به خوبی رشد می‌کند و زمینه خوبی برای سرمایه‌گذاری در حوزه تولید نخ ابریشم فرش است تا بافندگان داخلی نیز در تامین مواد اولیه، نیازمند واردات نشوند و به جای استفاده از ارز، ارزآوری نیز اتفاق بیفتد.

صنعت فرش از جمله مشاغلی است که در امنیت اجتماعی و شغلی قالیبافان و تولیدکنندگان فرش موثر است و علاوه‌بر اشتغالزایی، در صادرات و ارزآوری برای کشور نیز نقش بسزایی دارد. در راستای تحقق شعار سال که ازسوی مقام معظم رهبری به نام تولید، دانش‌بنیان و اشتغال آفرین نامگذاری شده است، شرکت‌های تعاونی در حوزه فرش می‌توانند با بهره‌مندی از فناوری های دانش بنیان در این مسیر به خوبی حرکت کرده و مسیر اقتصادی جدیدی را ریل‌گذاری کنند.

صنعت فرش همه مولفه‌های اقتصاد مقاومتی را دارد و نیاز است که پیش از گذشته به آن توجه شود. در چند سال اخیر بی‌توجهی و بی‌مهری به هنر صنعت فرش دستباف افزایش پیدا کرده است و این امر باعث شده که جایگاه این کالای فاخر در بخش تولید و صادرات کاهش زیادی پیدا کند.

یکی از راهکارهای افزایش تولید و تجارت فرش‌دستباف توجه به نقشه و طرح هایی است که در گذشته به خاطر طرح، رنگ، اصالت و یکتایی خود، در بازارهای جهانی شناخته شده بودند و هنوز هم کمتر فرشی به پای آن می‌رسد. و راه رسیدن به آن رونق مجدد، برندسازی نقشه‌های اصیل و منحصر به فرد است.

رئیس اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت استان زنجان نیز در رابطه با این نقشه می‌گوید: در آخرین روزهای سال ۹۵، نقشه‌های قلتوتق، بیدگینه و خمسه از استان زنجان و سه نقشه دیگر ثبت ملی شد. این نقشه جزو نقشه‌های با اصالت و قدیمی بافته شده در این استان است.

محسن جعفری ادامه می‌دهد: کیفیت فرش دستباف استان زنجان بسیار ارزشمند و بی‌نظیر بوده و طبیعی بودن مواد پشم و ابریشم و نیز رنگ مورد استفاده در تولیدات فرش زنجان باعث افزایش کیفیت این فرش‌ها می‌شود. بیشترین نقشه‌هایی که در استان بافته می‌شود، طرح بیدگینه، طرح قلتوق و طرح ماهی افشار است که در این بین، طرح ماهی افشار نیز بیشترین میزان خرید و فروش را به خود اختصاص داده است.

وی با اشاره به فرآیند ثبت نشان جهانی فرش زنجان، می‌افزاید: در گذشته ثبت برند، رایگان بود ولی در سال‌های اخیر به ازای هر برند ۱۰۰۰ دلار نیاز است تا این طرح و نقشه‌ها ثبت جهانی شده و کپی‌برداری از آن غیرممکن و راه بازارهای تجاری را هموار می‌کند. برای ثبت برند جهانی برای حداقل یکی از نقشه های استان مذاکراتی با بخش خصوصی انجام شده تا هزینه آن تامین شود.

این مسئول یادآور می‌شود: برای ثبت جهانی دیگر نقشه ها نیز باید تامین اعتبارهایی از مرکز ملی فرش و سازمان برنامه و بودجه انجام شود تا فرش زنجان دوباره بتواند جایگاه گذشته خود را در بازارها پیدا کند و به رونق گذشته خود بازگردد.رئیس اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت استان زنجان با اشاره به صادرات فرش زنجان به اسم دیگر برندها، خاطرنشان می‌کند: متاسفانه فرش ابریشم زنجان به اسم و برند فرش قم و فرش‌های پشمی به اسم بیجار صادر می‌شود که از علل این مهم می‌توان به نبود برند، تشابه دارد، گره، نوع بافت و مواد اولیه مصرفی است.

رئیس اتحادیه صادرکنندگان استان زنجان با اشاره به تولید فرش دستباف در زنجان، اظهار می‌کند: زنجان در حوزه تولید فرش ‌دست‌باف از جمله استان‌هایی است که پشتوانه قوی به لحاظ نقشه و سبک بافت و حتی رنگ دارد و این در حالی است که بافندگانی با توان بالا و تعداد قابل توجه در این استان حضور دارند.

مهدی رنگ‌رونا با اشاره به بافت نقشه دیگر استان‌ها در زنجان،ادامه می‌دهد: برای مثال در بحث فرش ابریشم متاسفانه شاهد آن هستیم که نقشه‌های استان قم توسط بافندگان ماهر استان بافته شده و در نهایت نیز به اسم این استان به فروش رفته و یا صادر می‌شود.

وی می‌افزاید: در حال حاضر برای اینکه صنعت فرش در زنجان بتواند فروش و صادراتی را به اسم خود داشته باشد، باید حتماً نقشه‌هایی توسط بافندگان بافته شود که اصالتی از همین استان داشته باشد. فرش‌بافی همواره شغلی خانگی برای بسیاری در این استان بوده و فرهنگ‌سازی برای بافت فرش دست‌باف با نقشه‌های بومی استان توسط بافندگان خانگی اهمیت بالایی دارد که باید دستگاه‌های متولی بر این مهم تاکید کرده و برنامه‌ریزی عملیاتی کنند.

اهمیت و جایگاه صنعت فرش بر هیچ کس پوشیده نیست و همه فعالان حوزه اقتصاد، مدیریت و قانون‌گذاران در اندیشه یافتن راه حلی برای سود حداکثری در حوزه فرش به عنوان بخشی از صنایع دستی که باید به فکر اصلاح زنجیره تولید تا صادرات آن باشند تا بتوان گامی بلند در زمینه کاهش وابستگی به نفت برداشت.

صادرات فرش می‌تواند گره از مشکلات ارزآوری باز کرده و اتکای کشور به صادرات نفتی را کاهش دهد. فرش؛ انقدر جایگاه مهمی در بازارهای جهانی دارد که پیش از نفت جزو لیست تحریم‌های ایران قرار گرفت و این مهم نشان می‌دهد که دیگر دولت‌ها تا چه میزان بر اهمیت این هنر صنعت بر اشتغال، ثروت‌آفرینی، صادرات و ارزآوری واقف هستند به همین باید علاوه‌بر بخش دولتی، بخش خصوصی نیز برای ماندگاری گامی بردارند.

حالا فرش نیز مانند سایر یادگاری‌های گذشته باید راه خود را به دنیای جدید پیدا کند، فرش دیگر نباید فقط به عنوان زیرانداز و یا تابلو و پرده مورد استفاده قرار گیرد، بلکه انتقال تجربه موفق صنعت مس زنجان در نوآوری به فرش می‌تواند زمینه شکوفایی و صادرات بالای آن را به وجود آورد تا علاوه‌بر مصرف‌کننده خارجی، مصرف‌کننده داخلی نیز از فرش با کیفیت بالا و دارای اصالت طرح و نقشه استفاده کند تا این هنر نه برای تجار و گردشگران، بلکه برای خود ایرانیان نیز در زندگی روزمره ملموس‌تر شود.

وجود نقشه‌های ثبت‌شده ملی، بافنده‌های زیاد و ماهر، طراحان و رنگرزان کارآمد در استان زنجان، فرصت مناسبی برای صادرات فرش‌های بافته شده این استان است که البته این مهم اتفاق می‌افتد و بازارهای خوبی را نیز دارد ولی نه با اسم و برند زنجان بلکه با اسم و برند استان‌های دیگر. تا زمانی که برندی با نام زنجان در بازارهای جهانی، پا به عرصه نگذارد؛فرش زنجان راه به جایی نخواهد برد و نقشه‌هایی مانند قلتوق، بیدگینه، خمسه و …حتی در سرزمین مادریشان غریب باشد.