پیام ملّت؛اسدالله قربان‌زاده- موسم رنگ ها به خط پایان رسیده است. سرما حکایت از بوران دارد. شروع فصل سرد سال به نام «شب یلدا» است. ایرانی ها از قدیم طولانی ترین شب سال را به انتظار صبحی امیدبخش می نشستند. هنوز هم با گذشت روزگاران دورهمی های این شب حالی دیگری دارد. یلدا فرصت با هم بودن است. طبیعت رنگ می بازد تا دوباره آهنگ مهرورزی و نوید با هم بودن را با ترنمی روح بخش کوک کند؛ هر چند غبار زندگی امروزی برخی از آداب ناب این شب خاطره ساز را به ورطه فراموشی برده است.

 یلدا در فرهنگ ايرانيان جايگاه ويژه‌اي دارد و در آن رسم و رسوماتي است كه در نوع خود جالب و خواندني است.

زنجاني ها نيز اين شب خاطره انگيز را با دور هم جمع شدن اقوام دور و نزديك گرامي مي دارند. گرفتن فال حافظ، شاهنامه‌ خواني، نقل خاطرات، قصه‌گويي پدر و مادربزرگ‌ها، تزيين سفره‌ مخصوص با انواع ميوه‌ها و خشكبار،تهيه تنقلات و شيريني‌جات، خوردن هندوانه و از همه مهمتر به جا آوردن صله رحم از آداب مردم زنجان در درازترین شب سال است.

یکی از قديمي هاي شهر درباره خوردن هندوانه در این شب می گوید: خوردن هندوانه در اين شب، از تاثير سرما در زمستان و گرمازدگي در تابستان می کاهد، بیشتر مردم در اين شب هندوانه مي‌خورند.

رحیم موسوی  يكي از زيباترين كارهايي كه در شب يلدا انجام مي‌گيرد را صله رحم و ديدار با بزرگان اعلام می کند که هنوز با گذشت سال‌ها مردم و به ويژه كوچكترها به آن عمل می کنند.

او از گذشته های این شب طولانی این چنین می گوید: عادت داشتیم در اين شب به ديدار بزرگان فاميل رفته و در آنجا شب يلدا يا به قول زنجاني‌ها و آذري‌ها شب چله را سپري کنیم. به گفته وی، در زنجان رسم بود، شب يلدا كوچكترها و جوانترهاي فاميل و يا فرزندان در خانه پدر و پدربزرگ جمع مي‌شوند و اين شب را به خوبي و خوشي مي‌گذرانند.

از جمله آداب زنجاني ها در درازترین شب سال، رفتن به خانه نوعروسان فاميل است كه در آن خانواده داماد با بستن خنچه‌هاي شيريني، آجيل و ميوه آن را به خانه عروس که به آن «چله پایی» می گویند، مي ‌برند كه در اصطلاح به آن شبچره گفته مي‌شد.  شبچره‌ زنجاني‌ها شامل انواع آجيل، شيريني و ميوه‌هاي فصل مانند انار، ازگيل و هندوانه همراه با هدايايي براي عروس، در بسته‌هاي آذين‌بندي شده که به آن «خونچه» می گفتند.  موسوی در صحبت هایش در این باره بیان می کند: خانواده داماد در سال بعد و در نخستين شب يلدا توسط خانواده عروس این مراسم انجام می گرفت. به گفته وی، خوردن آجيل به ويژه شكستن گردو، فندق و بادام نيز در كنار آجيل‌هاي امروزي و سنجد در بین زنجاني‌ها جايگاه ويژه‌اي دارد.

این شهروند زنجانی  به بارش برف های سنگین آن روزگار اشاره می کند و می گوید: مردم زنجان در آن شب مقداري برف سفيد را با شيره‌ انگور مخلوط كرده و آن را مي‌خورند كه بسيار خوشمزه بود.

موسوی یادآور  می شود: در كنار خوردن، زنجاني‌ها آداب ديگري نيز براي اين شب دارند كه طرح معما و چيستان از سوي بزرگترها و بازي‌ هاي دسته جمعي نظير گل يا پوچ، از سرگرمي‌هايي بود كه، بزرگ و كوچك خانواده با آن سرگرم می شدند. البته شايد اين سنن در برخي مناطق استان به دليل گرفتاري‌ها و مشكلات اجرا نشود ولي هنوز هم خانواده‌هايي هستند كه به اين سنن پايبند بوده و اگر اين سنن را اجرا نكنند، دلگير شده و آن را خوش يمن نمي‌دانند.

وی درباره مناسبت اولین شب زمستان(اول دی) می گوید: این مراسم را به جهت محاسبه و شمارش در روستاها برای ذخیره علوفه دام بوده است که به جهت اهمیت موضوع ورود به چله را با مراسم خاص برگزار می کردند که با اقتصاد و فرهنگ خانواده ها رابطه مستقیم داشت.

رفتن به منزل از دنیا رفتگان قوم و خویش و نیت برای برآورده شدن حوائج از دیگر آداب زنجانی ها در این شب بود که موسوی در لابلای صحبت هایش نیم نگاهی به آنها کرد.

 سادگی شب یلدا

شب چله زنجان قديم منحصر به خوردن و زل زدن به تلويزيون نبود. از ميوه هاي جور با جور و آجيل هاي رنگارنگ امروز در آن روزگار عسرت و تنگ دستي خبري نبود و جعبه جادو هم هنوز اختراع نشده و در خانه ها راهي نداشت.

یکی از شهروندان زنجانی، از سادگی برپایی مراسم شب یلدا در زنجان قدیم می گوید و اینکه تکنولوژی چقدر این سنت ها را تحت تاثیر قرار داده و افسوس از اینکه دیگر زمان عقبگرد ندارد!.

جلیل مسچی با یادی از شب چله آن روزگار، می افزاید: مردم مختصر تنقلات و خوراكي ها را چاشني قصه هاي بزرگترها مي كردند، در آن شب بچه ها با هاج و واج و اشتياق چشم به دهان پدربزرگ ها و مادر بزرگ ها مي دوختند.

مسچي با يادي از قصه گويي«خدر نبي» مشدي بابا (پدربزرگش) ادامه مي دهد: عادت كرده بوديم هر ساله آن داستان تکراری را براي چندمين سال با حلاوت و آب و تاب بشنويم، تا چانه مشدي بابا گرم مي شد، گرماي خلسه آور كرسي چشم كودكان دور کرسی را گرم كرده و آنها به خواب شيرين می برد.

وي مي گويد: بزرگترها گويا فتيله به چشم هايشان گذاشته بودند سرخوش و بي خيال مي گفتند و مي خنديدند.

وی با پرداختن به مفهوم کلمه «یلدا» یادآور می شود: يلدا از ريشه‌ي «ولد» به ‌معني زايش و تولد است و در گذشته‌هاي دور، هندوانه تقريبا آخرين ميوه‌اي بود كه به ‌بازار مي‌آمد و مردم با خوردن آن در شب يلدا، در حقيقت با ميوه‌هاي تابستاني وداع مي‌كردند.

مسچی ادامه می دهد: هدف از خوردن هندوانه در شب چله ناشي ‌از يك باور كهن و قديمي است كه خوردن هندوانه در اين شب، باعث جلوگيري از تاثير سرما در زمستان و گرمازدگي در تابستان مي‌شود.

 وی اضافه می کند: قديمي‌ها بر اين باور بودند كه ‌در فصل تابستان باد گرمي مي‌وزد و با خود درد ناحيه پشت را به ‌همراه مي‌آورد و كسي‌ كه در شب يلدا هندوانه بخورد از اين درد مصون می ماند.

به ‌گفته‌ این شهروند زنجانی، گفتن قصه، گرفتن فال حافظ، طرح معما و چيستان و بازي ‌هاي دسته جمعي نظير گل ياپوچ  از سرگرمي‌هايي بود كه در شب يلدا، بزرگ و كوچك خانواده با آن خود را سرگرم بودند.

 مسچی درباره پذیرایی در آن شب طولانی می گوید: در شب های چله قدیم، زنجانی ها با خوراكي‌هايي چون ترب، شلغم، كلم و تنقلاتي مانند توت و انجير خشك، كشمش، گردو و نخودچي از ميهمانان خود پذيرايي مي کردند و پخت خورشت فسنجان در این شب غذایی بود که خانواده ها سر سفره صرف می کردند.

مسچی اعتقاد دارد، این خورشت، گرمي است و بدن انسان را در مقابل سرما مقاوم مي‌سازد و شماري نيز در اين شب از مرغ و ماهي به‌خاطر خوش يمن دانستن مصرف می کردند.

 زایش خورشید
یک پژوهشگر زنجانی با بیان اینکه «یلدا»واژه‌ای سریانی به معنای زایش خورشید است، می گوید: در گذشته مردم تابش خورشید را  تجلی اهورایی یا خدایی و تاریکی شب را از اعمال اهریمنی می‌ پنداشتند و متوجه بودند که گاه روزها بلند و شب ‌ها کوتاه و گاهی هم شب‌ها بلند و روزها کوتاه می‌شود.
«سعید رضا بیات» ادامه می‌دهد: به مرور زمان مردم دریافتند که کوتاه‌ترین روز سال، آخرین روز پائیز و بلندترین شب سال نیز اولین شب زمستان است و پس از این شب روزها به تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شوند و خورشید در آسمان بیشتر می‌پاید. به همین جهت آن شب را شب یلدا یا شب تولد خورشید نامیدند.
بیات، انار، آجیل، هندوانه و تنقلات را از خوردنی‌های مخصوص این شب اعلام می کند و می افزاید: مردم از ایام قدیم بر این باورند که اگر در این شب هندوانه بخورند، از گرمای تابستان مصون می‌مانند و از همین‌رو این میوه جایگاه خاصی در مراسم شب یلدا دارد.

وی تصریح می‌کند: در گذشته مردم معتقد بودند که در این شب کسی نباید به مسافرت برود، چون در این صورت تا پایان سال در به دری و آوارگی می‌کشد.
این محقق ادامه می‌دهد: در زنجان مرسوم بود که در شب‌های چله، مردم گندم برشته را به ردیف، روی بام خانه‌هایشان می‌ریختند و معتقد بودند که با این کار، سال پر برکتی را پیش رو دارند.
وی آش و دلمه را از غذاهای مرسوم شب یلدا در زنجان نام می‌برد و خاطرنشان می‌کند: وقتی دختر و پسری با هم نامزد بودند، در این شب خانواده داماد، خنچه‌های حاوی ۱۲ خوراک از پشمک، انگور، هندوانه، خربزه و انار و لباس نو و طلا به عروس پیشکش می‌کردند.

این پژوهشگر خاطر نشان می‌کند: پس از این نامگذاری، اول دی ‌ماه تا ۱۰ بهمن که در آن هر روز بر شدت سرما افزوده می‌شود، به عنوان چله‌ی بزرگ و ۱۰ بهمن تا ۲۰ اسفند که در آن از شدت سرما روز به روز کاسته می‌شود، به عنوان چله‌ی کوچک شناخته شد.
بیات ادامه می دهد: مراسم شب یلدا که به شب چله نیز معروف است، در استان زنجان نیز از دیرباز متداول بوده و اعتبار خاصی دارد.
بیات با بیان این‌که این رسوم علاوه بر زنجان در کل منطقه‌ی آذربایجان رایج بوده است، اظهار می‌کند: متأسفانه این آداب و آیین‌ها به علت کم‌توجهی، رو به فراموشی هستند، به‌گونه‌ای که رسومی هم‌چون شب یلدا که متعلق به ایرانیان است، بر اثر بی‌توجهی به تدریج فراموش می‌شود.

۱۱۰/ق