پیام ملّت ؛ اسدالله قربان زاده – بر اساس تعریف های سازمان جهانی جهانگردی یكی از اهدافی كه می تواند گردشگر را برانگیزد تا عزم سفر کند، مسافرت برای کسب سلامتی است؛ چیزی که از آن به گردشگری سلامت تعبیر می کنند.

تاکنون هیچ گونه توافق جهانی درباره تعریف گردشگری سلامت انجام نگرفته است و برای ارائه یک تعریف و گونه شناسی صحیح، در درجه نخست درنظر گرفتن تعاریف و دسته بندی های متعددی که تا به حال محققان و نهادهای فعال در این زمینه ارائه داده اند و اکنون در میان ذینفعان این صنعت استفاده می شود.

تدارک تسهیلات سلامت با استفاده از منابع طبیعی کشور خاصه از طریق آب های معدنی و آب و هوا و سفر فرد به منظور درمان ( خواه از طریق مداخله پزشکی یا استفاده از منابع طبیعی)، استراحت و حفظ سلامت جسمی. این سفر می تواند داوطلبانه و یا به توصیه پزشک انجام گیرد، جزوء تعاریف گردشگری سلامت است.

جدای از این تعاریف فرآیندی با سه ویژگی اصلی سفر به بیرون از محیط معمول اقامت، کسب و حفظ سلامت به عنوان مهمترین انگیزه سفر  و انجام فعالیت های ورزشی در یک مجموعه تفریحی نیز جزوء تعاریف گردشگری سلامت است.

گردشگران سلامت در تعریف «کازنف» گردشگران و یا میهمانانی هستند که بخشی از زمان خود را به فعالیت های پزشکی خاص اختصاص داده و بقیه زمان را مطابق با میل خود رفتار می کنند. بنابراین گردشگری سلامت ، محصولی توامان از بخش های سلامت و گردشگری است.

توسعه خدمات گردشگری سلامت شرایط ویژه ای همچون داروهای طبیعی،غذای مناسب گردشگران، تجهیزات و تسهیلات پزشکی و دارویی، نظارت پزشکی، محل های اقامت مناسب برای این نوع گردشگران و مکان های مناسب برای ایجاد دهکده های سلامت را می طلبد.

بنا بر نظر کازن، در تمامی انواع گردشگری عناصر و مواردی وجود دارد که سعی در جلوگیری از بیماری و بهبود سلامت جسمی ، روحی و ذهنی گردشگر دارند؛ بنابراین تنها در گردشگری سلامت است که سفر به طور خاص به این منظور تدارک دیده می شود.  

از مهمترین گونه های گردشگری سلامت می توان به تقسیم بندی جالاد، مولر، کافمان و هراهشه اشاره کرد که در ادامه به ترتیب شرح داده می شود:

جالاد گردشگری سلامت را به گردشگری پزشکی،گردشگری درمانی و گردشگری تندرستی یا پیشگیرانه تقسیم کرده است:

–        گردشگری پزشکی : سفر به مقصد درمان یک بیماری جسمی یا انجام عمل جراحی تحت نظارت پزشکی در بیمارستان ها یا مراکز درمانی. در این شکل گردشگری بیمار ممکن است، برای بهبودی به دوره زمانی معینی برای اقامت در اسپاها نیاز داشته باشد.

–        گردشگری درمانی: سفر با هدف درمان یک بیماری معین یا گذراندن دوره نقاهت تحت نظارت پزشکی با بهره گیری از منابع درمانی طبیعی نظیر چشمه های معدنی و گرم،دریاچه نمک، خورشید، ماسه های رادیو اکتیو، لجن، آب و هوا درمانی و غیره .

–        گردشگری تندرستی یا پیشگیرانه: مسافرت به دهکده های سلامت و اسپاها برای رهایی از تنش زندگی روزمره و تجدید قوا ، بدون مداخله و نظارت پزشکی( گردشگر هیچ نوع ناراحتی و بیماری جسمی ندارد). 

قرن ها پیش که قشر کارگر، زمان کافی و اسباب لازم برای سفرهای طولانی و دورتر از محل زندگی شان را نداشتند؛ قشر مرفه جوامع علاوه بر استطاعت مالی برای سفرهای طولانی، در طول سفرهایشان به دنبال چیزی بیش از اقلیم مطبوع و رهایی از روزمرگی بودند؛ در واقع این افراد به واسطه سفر در صدد معالجه بیماری ها و رفع کسالت هایشان نیز برمی آمدند.

به عقیده هال گردشگری سلامت از زمان یونان و روم باستان وجود داشته و در ادامه به سایر نقاط جهان گسترش یافته است.

* اقلیم مساعد و طبیعت چهار فصل ایران شرایط مناسبی را برای رونق رشته های مختلف گردشگری موجب شده است.  برای نمونه چشمه های آب گرم به عنوان یکی از شگفتی های خلقت که از گذشته های دور در درمان و تسکین انواع بیماری ها استفاده می شد، جایگاه خاصی را در صنعت توریسم درمانی و تندرستی برای گردشگران موجب شده است.

برای نمونه وجود چشمه های آب گرم به دلیل خاصیت درمانی و آرام بخش در نقاط مختلف کشور زمینه و بستر مناسبی برای تسکین و درمان انواع بیماری ها موجب شده است و این در شرایطی است که هنوز تا معرفی بیشتر این چشمه های آب گرم معدنی راه درازی در پیش است.

نبود برنامه ریزی در گردشگری سلامت یکی از معایب در توسعه این رشته درآمدزای گردشگری است که به دلیل فرابخشی بودن آن هنوز کاری از پیش نرفته است.

نمودار زیر پراکنش چشمه های آب گرم در استان های مختلف کشور را نشان می دهد. نکته مهم از این نمودار اینکه شکل گیری این چشمه ها محدود به جغرافیای خاصی از استان کشور در چهار گوشه ایران نبوده و با این حساب می توان بخشی از اقتصاد گردشگری استان ها را به برنامه ریزی برای صنعت اسپا آب های گرم متمرکز کرد.  

 * استان زنجان نیز از ظرفیت گردشگری سلامت بی بهره نیست و برای توسعه این صنعت باید برنامه ریزی جامع و هدفمند با همکاری بخش خصوصی رنگ و بوی واقعت بگیرد.

وجود تجهیزات و امکانات پزشکی خاص در برخی بیمارستان های شهر زنجان همچون مرکز جراحی قلب بیمارستان آیت الله موسوی موجب شده تا در جذب گردشگران پزشکی نقش مهمی ایفاء کند.

راه اندازی مرکز رادیوتراپی و کلینک بیماران سرطانی نیز از دیگر ظرفیت های بالقوه استان در این بخش از گردشگری سلامت است که با معرفی بیشتر می تواند، سهم مهمی در جذب و درمان بیماران این بخش داشته باشد.

جدای از گردشگری پزشکی به عنوان یکی از زیر مجموعه های گردشگری سلامت، استان زنجان در گردشگری درمانی و تندرستی ظرفیت های ناشناخته ای دارد که راه برای معرفی و شناسایی بیشتر آن به جایی ختم نشده است. 

وجود چشمه های آب گرم معدنی وننق در حومه روستای وننق دهستان قره‌ پشتلو مابین دو روستای وننق و لگاهی به دلیل خاصیت درمانی هنوز باید و شاید برای عموم معرفی نشده است و خاصیت های درمانی آن محمدود به اهالی بومی منطقه است.

آب چشمه «وننق» جزء آب‌ های معدنی سولفاته کلسیک گرم است، این گونه آب‌ ها که یون‌ های خود را از لایه‌ های سنگی مجاور خود در زیر زمین می‌ گیرند، در ادرارزایی و کمک کردن به دفع مواد زاید بدن و اثرات مطلوب بر کبد و مجاری صفرایی موثر است.

    چشمه آب گرم گرماب در ۶۰ كیلومترى خدابنده در حومه گرماب شهرستان ماهنشان، چشمه آب گرم قینرجه در ۱۰ كیلومترى روستاى علم كندى شهرستان ماه نشان،  چشمه آب گرم احمد آباد در جنوب  باخترى منطقه حفاظت شده انگوران و در۱۵  كیلومترى معدن سرب انگوران برخى از چشمه هاى آب گرم معدنى استان هستند كه علاوه بر خواص دارویی و درمانی از اهمیت توریستی نیز برخوردار است.

چشمه هاى آب سرد معدنى استان زنجان داراى تركیبات گوگردى، منیزیمى و زاج هستند. این آب ها گازدار بوده و به عنوان دافع سنگ كلیه مورد استفاده قرار مى گیرند.

 مهم ترین چشمه هاى آب سرد استان را آب معدنى الله بلاغى واقع در ۵۰ كیلومترى شمال زنجان و حومه روستاى ماهان در شهرستان طارم و چشمه آب معدنى عمقین در ۱۵  كیلومترى لوشان در جاده سیروان شهرستان طارم تشكیل می دهند.

ظرفیت استان زنجان در بخش گردشگری درمانی به آب های گرم و سرد معدنی ختم نمی شود. راه اندازی مرکز نمک درمانی در زنجان از سوی میراث فرهنگی و دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی با هدف جذب و درمان بیماران خاص از دیگر اقداماتی است که می تواند، در رونق این رشته گردشگری اهمیت داشته باشد.

نمک درمانی، درمان جایگزینی است که با استفاده از نمک، مشکلات تنفسی را معالجه می کند. این روش درمانی، بر اساس  یک تکنیک لهستانی، از غوطه ور کردن بیماران در آب معدنی در قرن ۱۲ ابداع شده است.
در این شیوه از نمک خشک برای درمان بیماری های مختلف استفاده می کند. عملکرد آن از طریق قرار دادن بیمار در یک اتاق پوشیده از نمک است که به بیمار این امکان را می دهد که نمک را تنفس کند.   

ناگفته نماند، نمک درمانی و آب درمانی به عنوان طب مکمل کلیه روش‌های درمانی است که در حیطه پزشکی رسمی (مدرن) نیست؛ اما در طول تاریخ برای درمان طرفداران خاص خودش را داشته است. رایحه درمانی، یوگا، انرژی درمانی، دعا درمانی، ماساژ درمانی و غیره در دایر تعریف طب مکمل جای دارند.

*پیتر کاهن، عضو تیم تحقیق از دانشگاه واشنگتن، می گوید: «شیوع شمار زیادی از بیماری ها ناشی از جدایی ما از محیط زیست طبیعی است». وی عنوان می کند: «کودکانی که در شهرهای بزرگ رشد می کنند هرگز ستاره ها را ندیده اند. آیا می توانید تصور کنید که هرگز زیر آسمان پرنور و مملو از ستاره راه نرفته باشید.  هرچقدر که شهرهای ما بزرگ تر می شوند، نمی دانیم چقدر و با چه سرعتی درحال نابودی رابطه مان با طبیعت بکر هستیم، طبیعتی که منبع وجودی ماست.»

در این مطالعه محققان استدلال می کنند که مردم باید با طبیعت تعامل برقرار کنند. باید بتوانند با احساست خود فواید فیزیکی و روانشناختی طبیعت را تجربه کنند. به عنوان مثال فقط نگاه کردن به طبیعت از پشت پنجره کافی نیست، بلکه نشستن بر روی چمن به وقت ناهار و خوردن ناهار یا راه رفتن با پای پیاده بر روی خاک می تواند تاثیرات شگرفی بر حال و احوال هر فرد داشته باشد.

طبیعت بکر نقاط مختلف استان از طارم تا ماهنشان و زنجان ظرفیت بالقوه ای را برای رسیدن به آرامش؛ فارغ از مشغله های روزمره فراهم کرده است. کافی است کمی نقشه استان زنجان را مرور کنید، برخی نقاط ناشناخته کشف خواهید کرد که بکر باقی مانده است. این مناطق مامنی برای رسیدن به آرامش است که در تعریف گردشگری تندرستی یا پیشگیرانه جای دارد.